(8) HỒI KÝ KHRUSEV

HỒI KÝ KHRUSEV

Nhà xuất bản “VAGRIUS”, 1997 

Nguyễn Học (dịch từ bản tiếng Nga) 

Suy nghĩ của tôi về Stalin
Thường những người quen, các đồng chí hoặc những người tình cờ tôi gặp, nói chuyện có hỏi tôi có viết hồi ký không. Tôi thường trả lời:
- Không.
Họ tỏ ra tiếc và trách tôi: bảo là cuốn hồi ký như thế rất cần trong tương lai, để mà phán xét tốt hơn và sâu hơn trong nước, Đảng, nhân dân ở thời kỳ, khi tôi sống, làm việc, và nhiều năm là người gần gũi với lãnh đạo, rồi sau đó tham gia vào giới lãnh đạo. Trước đây, có thể là, tôi không hiểu điều này và không nhận làm việc đó. Nhưng, hình như mọi người đúng, và tôi muốn viết một cái gì đó bổ xung những chuyện kể ở trên. Ở đây tôi nêu vấn đề về Stalin ở dang tổng quát.
Nhiều người hỏi Stalin là người thế nào, hỏi về thói quen của ông, và về phong cách lãnh đạo của ông. Trong đầu nhiều người vẫn rối bòng bong về vấn đề Stalin, vì rằng người ta nói về ông cả những điều tốt và những điều xấu. Nó đã như thế và sẽ như thế, có lẽ, với nhiều nhân vật lịch sử khác. Hơn nữa trong chính cuộc đời Stalin cũng đan quyện điều này điều khác. Đòi hỏi phải phân tách! Và tôi muốn phát biểu suy nghĩ của mình về vai trò chung của Stalin trong chiến tranh thế giới 2 và ý nghĩa lãnh đạo đất nước của ông thời kỳ ấy, trả lời vấn đề khó cái gì xảy ra nếu như hoàn toàn không có Stalin.

Vấn đề này rất khó khăn, và không những vì rằng những việc xảy ra không làm lại được, mà còn vì rằng không tìm thấy một ông chánh án xác định trên cái cân chính xác, ai đúng và ai không đúng. Kết luận của tôi dựa trên những tiếp xúc lâu và gần gũi với Stalin cả từ trước khi bắt đầu chiến tranh, cả trong thời gian chiến tranh, cả sau chiến tranh. Tôi có thể quan sát, từ suốt thời gian ấy sự tính cách của Stalin, đánh giá những biến cố khác nhau và những hoạt động của ông, vai trò của ông trong chiến tranh. Tôi đã mắt thấy tai nghe, ông tham gia cái gì, nói cái gì trong thời gian thất bại và trong thời kỳ chiến thắng.

Một số người phản ứng trước tiên những tình tiết nói Stalin gây nhiều tội ác đối với Đảng và đối với nhân dân, đã giết nhiều người lương thiện, thậm chí cả những anh hùng, trung thành sự nghiệp của Đảng, những người tham gia tích cực xây dựng CNXH. Dù họ dám chắc đó là sự thật, nhưng nghĩ rằng trong cuộc chiến tranh lớn, chúng ta giành chiến thắng chủ yếu do sự lãnh đạo của Stalin, nếu như không có Stalin, thì không biết, liệu chúng tôi có thể địch nổi kẻ thù và chiến thắng nó được không. Quan điểm này tôi không cách nào đồng ý, thậm chí bỏ qua những gì tôi nhìn thấy Stalin, không phụ thuộc vào việc Stalin có vai trò như thế nào trong việc tổ chức chống cự kẻ thù, đánh tan những đạo quân lớn Hittler. Tôi không thể đồng ý với cách lý giải như thế đối với những biến cố vì rằng đây là quan điểm mù quáng.

Chỉ có nô lệ, những người không thể cất nổi đầu gối và liếc nhìn những cái đầu của các ngài, chắc chắn là cần cho ai đấy, người nghĩ về họ, tổ chức cho họ, và trút tất cả lên họ những bất hạnh của tội lỗi và có thể ghi công khi thắng lợi. Đây là tâm lý mù quáng. Tâm lý này không những hoàn toàn vô căn cứ, mà còn rất nguy hiểm. Đó, nói chung, không phải là tâm lý mác xit và không phải tâm lý khoa học, mà là triết học thiển cận. Cần ­nhớ rằng Stalin qua đời, còn cuộc sống, cuộc đấu tranh vẫn không ngừng, tiếp tục, xã hội được thay đổi, được thúc đẩy, không đứng tại chỗ.

Nếu bắt đầu cuộc chiến tranh thế giới mới, thì nó sẽ đổ máu nhiều hơn, nhiều nạn nhân hơn, thậm chí khó hình dung, vì rằng nạn nhân của chiến tranh theo sự tiến bộ hình học ứng với thời kỳ, khi nó xảy ra, và với vũ khí mà quân đội sử dụng. Bây giờ vũ khí nguyên tử, tên lửa. Một người chết, khi mọi người đánh giáp lá cà và đánh nhau bằng, rồi giáo mác và cung nỏ. Khi xuất hiện súng trường và súng máy, nói chung vũ khí bắn nhanh, chiến tranh có thêm nhiều nạn nhân hơn, vì rằng phương tiện sự giết người đã hoàn thiện hơn. Khi xuất hiện máy bay và máy bay ném bom, nhiều người cho rằng bây giờ chiến tranh trở thành không tưởng tượng được, nó huỷ diệt biết bao nhiêu mạng sống! Nhưng không, cuộc chiến tranh vừa qua giết chết hàng chục triệu người. Riêng Liên Xô mất hơn 20 triệu người.

Nếu xảy ra chiến tranh hạt nhân-tên lửa, thì thậm chí khó tự hình dung, nó giết bao nhiêu người. Đó không phải là chiến tranh trên chiến trường, nghĩa là quân đội không giáp mặt nhau. Chiến tranh sẽ tiến hành ở hậu phương sâu xa, trên toàn bộ lãnh thổ đất nước, vì rằng bây giờ, việc sử dụng phương tiện giết người không bị hạn chế bởi không gian, và có thể bắn và tiêu diệt đúng mọi điểm trên quả địa cầu này.

Nếu không có Stalin thì chúng tôi ra sao? Ai sẽ nghĩ cho chúng tôi? Ai tổ chức quân đội, đất nước, công nghiệp? Rõ ràng là đây là sự bàn luận dốt nát. Nhân dân vẫn là lực lượng chính. Tất nhiên vai trò cá nhân trong lịch sử nhân loại, kể cả tổ chức quốc phòng, là lớn. Nhưng thần thánh hoá ai đấy, là điều không thể. Không những vì đây là xuyên tạc sự đánh giá đúng, mà còn vì rằng điều này làm nhụt chí quần chúng, làm yếu đi sự đóng góp của họ cho chiến thắng, làm kìm hãm sáng kiến. Không có anh hùng, ông biến mất, và chúng tôi chết? Tất nhiên điều này không đúng. Không phải vô cớ người ta hát rằng: “Chúng tôi tự làm sự giải phóng bằng chính tay mình”.

Nếu che chở, như lá chắn, như anh hùng nào đấy, còn sau đó, tước đoạt người anh hùng này, tựa như bắt phải chịu cái chết, thì đó sẽ chính là sự bị hại.

Vai trò của Stalin, tiêu cực hay tích cực? Ở mặt chủ quan hoạt động của ông, vai trò là tích cực theo nghĩa ông còn lại là một người mác xit dựa trên sự giống nhau của lịch sử, trung thành lý tưởng mác xit, làm tất cả cho chiến thắng của sự nghiệp giai cấp công nhân, trong trường hợp đã nêu - đánh bại Hittle. Đấy là mong muốn chủ quan của ông. Một câu hỏi khác, ông đưa điều này trong thực tế như thế nào. Bằng cái gì, mà sự xấu xa thực sự của ông đánh lừa đất nước, như tôi đã nói. Lúc ấy ông giết các tư lệnh, và giết các hạt nhân của Đảng bolsevich. Bị giết trước tiên là thế hệ bolsevich lão thành theo đường lối Lenin. Điều này làm nước ta yếu đi? Hoàn toàn, làm yếu đi.

Sau khi triệt hạ những hạt nhân tiên tiến của những người được hun đúc thời bí mật Nga hoàng, dưới sự lãnh đạo Lenin, thì triển khai mạnh và rộng khắp các vụ giết những người cán bộ lãnh đạo Đảng, xô viết, nhà nước, khoa học, quân đội, cũng như hàng triệu người, mà cách sống và ý nghĩ của họ không làm cho Stalin vừa lòng. Ai giết họ? Stalin. Vì sao? Ông cho rằng sự nghiệp được làm nhân danh lý tưởng của Đảng, nhân danh xã hội mới. Ông không tin tất cả những người này. Một số người trong số này, tất nhiên, ngừng ủng hộ ông, khi nhìn thấy, ông kéo lê họ đi đâu. Stalin hiểu rằng có một nhóm lớn nhân vật tầm cỡ, có tâm lý chống ông.

Những người đối lập không có tư tưởng chống xô viết, chống Đảng, chống mac xit. Đơn thuần là họ muốn thay thế Stalin trong ban lãnh đạo. Chính Lenin cũng muốn làm điều này. Đây không phải là những người chống Lenin, mà là những người ở vị trí Lenin, cho rằng về mặt tính cách thì Stalin không thể ở lâu hơn ở chức vụ trước đây, mà cần thay ông ta. Những người cộng sản, có mặt tại Đại hội 17 đã bỏ phiếu chống Stalin, muốn thực hiện chính cái điều mà Lenin trình ra chúc thư của mình.

Và Stalin đã giết họ. Vì sao? Vì ông coi mình là không thể thay thể được, là người duy nhất là mác xit và có quyền lãnh đạo đất nước. Sự thèm khát quyền lực của ông cũng thôi thúc. Lenin đã nói trong chúc thư trước khi mất về những ác quỷ trong tính tình Stalin: khả năng lạm dụng quyền lực. Và Stalin lạm dụng quyền lực làm hại Liên Xô và người cộng sản trên toàn thế giới. Ông giáng một đòn vào các cán bộ Mác-Lenin không những trong nước, mà còn cả các Đảng anh em, Quốc tế cộng sản, và tất cả những ai mà ông nghi ngờ có thể họ cảm thấy không đồng ý với ông. Và họ ngay lập tức trở thành chống mác xit, phản cách mạng và “kẻ thù nhân dân”.

Ông nghĩ ra và gây sợ hãi trong nhân dân, để nó đóng vai trò của mình. “Kẻ thù nhân dân”! “Người làm hại”! Ông doạ dẫm và làm rối trí những người đã tin ông vô bờ bến, đã tin rằng ông làm tất cả cho lợi ích của Đảng và nhân dân. Tất nhiên khó phán xét. Trước đây quả là có kẻ thù cách mạng, và kẻ thù nhân dân lao động, và kẻ làm hại. Nhưng đây không phải là những người, mà ông rút gươm chém họ và như thế làm yếu Đảng và quân đội, tạo cho kẻ thù khả năng gây tổn thất lớn cho Liên Xô. Nếu Stalin không cầm quyền, thì (tôi hoàn toàn tin như thế) quân ta có đủ sức và phương tiện để đánh bại quân thù ngay ở biên giới, nếu như chúng cả gan tấn công nước ta. Về kết cục như thế đã có những lời huyên thuyên của Dân uỷ Vorosilov hay “xạ thủ Vorosilov”: “Không một tấc đất cho kẻ thù! Không lùi một bước! Nếu chiến tranh, thì nó sẽ tiến hành trên đất kẻ địch!” Sau đó cái gì xảy ra, mọi người đều biết.

Tất nhiên Stalin muốn chiến thắng. Nhưng khi ông nhìn thấy kết quả “lao động” của mình giết cán bộ, nhìn thấy, quân đội làm bị suy kiệt và yếu hẳn đi, những người đưa vào bộ máy lãnh đạo, không đủ kinh nghiệm, không được đào tạo và không có khả năng chỉ huy; và thậm chí trước đó ông nhìn thấy quân ta bị tổn thất trước chống cự kiên cường của nước Phần Lan nhỏ bé, nhân dân Phần Lan anh hùng tuyệt vời, dũng cảm bảo vệ đất nước của mình. Nhìn thấy tất cả điều này, Stalin sợ hãi trước Hittler. Và ông làm tất cả chiều lòng Hittler. Nhưng Hittler có những kế hoạch của mình. Hittler đặt mục tiêu tiêu diệt những người bolsevich. Dỗ dành ông, không thể khước từ khỏi chiến tranh. Lúc ấy ý chí của Stalin bị tê liệt trước ý chí quân thù.

Tôi nhớ câu chuyện Beria kể về Stalin hôm 22 tháng sáu 1941, khi ông bắt đầu đối mặt với chiến tranh. Ban đầu ông không muốn tin vào điều này và bấu níu hy vọng rằng đây là khiêu khích, ông thậm chí ra lệnh không nổ súng, hy vọng vào phép thần, cố gắng che giấu vỡ mộng. Sau đó các tướng lĩnh chứng minh để ông tin rằng thực sự bắt đầu chiến tranh với Đức rồi. Ông được nghe báo cáo về quân đội Hittler tiến quân thắng lợi. Lúc ấy mới lộ ra rằng ông che giấu tất cả mọi người về sự hoảng hốt của ông trước Hittler. Stalin trông có vẻ già đi, ủ dột, bối rối. Ông nói với các uỷ viên Bộ chính trị, tụ hợp tại phòng làm việc của ông:

- Tất cả nhưng gì mà Lenin làm được và những gì mà ông để lại cho chúng tôi, chúng tôi… tất cả… chết…

Và, ông không nói thêm được gì nữa, bước ra khỏi phòng, đi về nhà nghỉ của mình, rồi sau đó có lúc không tiếp ai cả.

Beria kể rằng mọi người còn lại ở trong tình trạng bối rối. Nhưng sau này họ quyết định phải có một vài biện pháp thực tế. Chiến tranh đang xảy ra, phải hành động. Thảo luận công việc, họ quyết định kéo tới chỗ Stalin. Bây giờ tôi không nhớ, ngoài Beria thì còn ai đến đó, nhưng ông không phải một mình. Stalin tiếp họ, và họ bắt đầu thuyết phục ông rằng vẫn chưa phải mất hết tất cả, rằng nước ta là một nước lớn, chúng ta có thể gom góp sức lực để chống cự cho kẻ thù, và thuyết phục ông quay lại lãnh đạo và điều hành phòng thủ đất nước. Stalin đồng ý, quay về vào Kreml và lại khởi đầu công việc, sau đó phát biểu trên đài phát thanh. Đây là lời phát biểu nổi danh của ông ngày 23 tháng sáu 1941. Nhưng suốt thời gian dài ông không ký một chỉ thị nào cả. Tất cả tài liệu đều ký: “Tổng hành dinh”.

Nhưng ông bắt đầu ký với chức danh Tổng tư lệnh tối cao chỉ khi bộ đội chúng tôi chống cự được bọn phát xít. Đấy là câu chuyện Beria kể về trạng thái của Stalin ngày đầu chiến tranh.

Tất nhiên với tâm trạng như thế, khó kiên quyết thực hiện một cái gì đó cản được sự xâm lược của Hittler. Nếu Stalin qua đời trước khi bắt đầu chiến tranh thế giới 2, nghĩa là năm 1939, thì cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại có thể theo con đường khác. Đất nước được chuẩn bị tốt hơn cho chiến tranh. Nhưng ông vơ tất cả về mình và mắc sai lầm. Thậm chí khó đánh giá gần đúng những tội ác mà ông gây ra cho đất nước. Ông muốn giết tất cả những ai mà ông cho là chống lại ông. Ông nhìn, đôi khi, vào một người gần ông và nói “Mắt anh chạy đi đâu rồi?”.

Có trường hợp, sau câu hỏi ấy, nhiều người tự sát. Mọi người phụ thuộc vào tâm trạng của ông. Không cần toà án, không cần chứng cớ, không cần sự phân tích thật sự. Chỉ cần một ngón tay út của ông lay động theo một hướng nào thì người ta sẽ bị trấn áp. Và ông cũng quen thói này khi sau chiến tranh nói, quyết định trấn áp Tito:

- Ngón tay tôi nhúc nhích, sẽ không còn Tito nữa.

Ông không với được tới Tito. Nhưng trong nước ông làm chết hàng triệu người.

Như thế nếu tính cộng lại tất cả thành tổng số, thì tin rằng: giá như Stalin không tồn tại, thì chiến tranh phát triển đối với chúng tôi là thành công hơn. Trong lịch sử có nhiều cuộc chiến tranh. Napoleon cũng tấn công nhân dân Nga, sử dụng một đội quân lớn, và cũng tấn công một cách phản bội. Không chỉ một lần xảy ra chiến tranh, bắt đầu cuộc tấn công phản bội. Năm 1812 Aleksandr I, chính ông đi đến cách giải quyết khôn ngoan hoặc người ta khuyên ông, đã bỏ mặt trận và chạy về Peteburg, bổ nhiệm Kutuzov chỉ huy. Kutuzov là người đã già, thường ngủ gà ngủ gật tại phiên họp hội đồng quân sự. Nhưng nhân dân tin ông, và ông biết dựa vào lòng tin của nhân dân. Nhân dân làm tất cả để đánh đuổi quân Pháp, và đạt được điều này dưới sự lãnh đạo Kutuzov. May mắn cho đất nước và cho Kutuzov, một tổng tư lệnh, khi đó phương tiện liên lạc khá bị hạn chế, và Aleksandr 1, đi về Peteburg, nhưng thể xác mất khả năng can thiệp trực tiếp chỉ huy. Nhưng Stalin, ở Moskva, có khả năng can thiệp trực tiếp trong mọi việc và đôi khi sự can thiệp của ông đáng giá nhiều sinh mạng trên mặt trận. Nhưng cuối cùng chúng tôi dưới sự lãnh đạo của Stalin đã giành được chiến thắng, nhưng với số nạn nhân lớn quá đáng, thiệt hại vô cùng to lớn. Không có của Stalin, kẻ thù rõ ràng bị thất, mà chúng tôi tổn thất ít hơn.

Nếu xảy ra chiến tranh trong tương lai, nếu sử dụng đúng tài nguyên đất nước, biết cách tổ chức công việc chuẩn bị chiến tranh thì chúng tôi sẽ chiến thắng trong cuộc chiến tranh mới. Có thể sự hùng mạnh của chúng tôi giúp sớm tránh được chiến tranh. Mỗi nước có tình báo và thông tin ít nhiều về vũ khí và trạng thái chung của địch thủ của mình. Viễn cảnh va chạm với một quân đội được chuẩn bị tốt tập đoàn quân sẽ làm nguội bất kỳ cái đầu nóng nào. Tôi không thể nói rằng có thể loại trừ chiến tranh nói chung. Đây là vấn đề giai cấp. Chừng nào còn tồn tại giai cấp, thì cũng có nguy cơ chiến tranh. Vì thế cần chuẩn bị chiến tranh. Nhưng nếu Đảng hiểu đúng nhiệm vụ của mình, gắn bó với quần chúng, biết tổ chức quần chúng, công nghiệp và nông nghiệp, thì Đảng có thể và phải đạt được đánh gục bất kỳ cuộc chiến tranh từ phía bên kia dám công tấn công Liên Xô.

Một lần nữa tôi nhắc lại, rằng tôi không chấp nhận tư tưởng mù quáng: Stalin được sinh ra, và chúng tôi trao số phận của mình cho ông. Lúc đó chấp nhận rằng nếu ông chết và đất nước bị mất đầu, bị mất hết những gì mà chúng tôi có được. Đó là ngu ngốc! Đấy là Marx, và là Lenin, còn Stalin không xứng với Lenin. Lenin quả là lãnh tụ, người thấy trước tất cả từ nhiều năm trước. Ông, cùng với Plekhanov đặt nền móng xây dựng Đảng, tổ chức cuộc đấu tranh giai cấp công nhân ở nước Nga. Đúng như thế và công nhận rằng Lenin thiên tài xác định trước tất cả. Nhưng ông sống ngắn ngủi, nhưng cũng kịp đưa đất nước thoát ra khỏi nội chiến, thời ấy đã nảy sinh những anh hùng. Đó là những người của chủ nghĩa nhiệt thành, họ sống bởi lý tưởng Lenin, bản thân họ đôi khi không được phân tích sâu về bản chất sự nghiệp. Nhưng họ muốn thắng lợi của nhân dân và tin rằng Lenin đứng về phía nhân dân, chống tư sản và địa chủ. Và nhân dân dưới sự lãnh đạo Lenin giành chiến thắng kẻ thù cách mạng.

Sau đó Lenin xác định sự phát triển tiếp đất nước ta, công nghiệp và văn hoá. Đáng tiếc, ông mất rất sớm. Nhân dân khóc ông, nhưng đất nước vẫn sống và tiến lên. Chúng tôi cải tổ kinh tế, giáo dục, văn hoá, đạt được nhiều thắng lợi. Nếu như Stalin không gây ra thiệt hại cho Liên Xô, khi ông giết cán bộ, sự tiến lên phía trước của chúng tôi còn thành công hơn. Bắt đầu cuộc chiến tranh với dân chúng là năm 1934, khi giết Kirov. Ông bị giết, tôi tin điều này, theo chỉ thị của Stalin, để lung lạc nhân dân, đe doạ nhân dân: Đấy, dường như, kẻ thù thò tay và giết Kirov, bây giờ đe doạ tất cả giới lãnh đạo đất nước và Đảng.

Nhân dân tin rằng có “kẻ thù” và ủng hộ tên bạo chúa, tên này theo cách chọn riêng, như trong đàn cừu, lựa chọn và cắt cổ người ta, một cách thẳng thừng, mà biến mất đơn giản không vết tích. Chẳng có lẽ đây là hành động của một người mác xit thực sự? Đây là sự xấu xa của tên bạo chúa hoặc kẻ bệnh hoạn. Nhan danh cách mạng, nhân danh nhân dân ông giết những tinh hoa của những người lãnh đạo nhân dân và Đảng, và thậm chí giết chính quần chúng nhân dân. Những hành động tương tự như thế không thể biện minh được. Xảy ra những vụ việc đáng sợ, thế mà bây giờ một số người nói rằng chỉ có con người như thế mới có thể đưa chúng ta đến thắng lợi, còn nếu như không có Stalin, thì chúng tôi có lẽ chết. Không, không và không! Tôi không đồng ý, đây là sự hiểu biết mù quáng đi ngược học thuyết Mác-Lenin. Và rất tiếc rằng một số những người có uy tín trong khoa học, chính trị, quân sự rơi vào sai lầm này.

Mặt khác, Stalin về nguyên tắc (không phải trong sự xấu xa cụ thể) vẫn là một người mác xit. Và, nếu loại trừ tính đa nghi bệnh hoạn, sự tàn nhẫn và sự phản bội của ông, thì ông đánh giá tình hình đúng và tỉnh táo. Chính ông nhiều lần khi có mặt tôi đã phỉ nhổ thái độ bợ đỡ xun xoe, nói:

- Triết học tương phản cá nhân anh hùng cho đám đông - đó là triết học cách mạng. Những người đứng ở vị trí như thế - không phải là những người mác xit. Nhưng chúng tôi tin vào quần chúng, vào nhân dân, luôn luôn tách rời trong thời gian cần thiết lãnh tụ của mình.

Chỉ có lời nói của ông tách rời công việc. Vì thế, khi nói về quá trình lịch sử, phải giữ được những chứng cớ, đối chiếu chúng, không lờ đi một cái gì, và khi đó vai trò của mỗi cá nhân trong từng giai đoạn ấy sẽ rõ ràng. Tôi muốn giữ đúng nguyên tắc này, mặc dù đôi khi là khó, vì rằng một người cảm nhận những biến cố đó hoàn toàn chủ quan.

Khi Stalin qua đời và chúng tôi còn lại không có ông, chúng tôi ban đầu than khóc tình thế của mình, trong tâm trạng sốc. Không phải mọi người biết rằng chúng tôi làm gì khi mọi việc tiến hành không có Stalin. Chỉ có Beria hân hoan. Đa số giới lãnh đạo đánh giá Beria là hình ảnh tội ác. Mọi người biết ảnh hưởng xấu xa của ông đối với Stalin. Và mọi người cũng biết không phải Beria nghĩ ra Stalin, mà Stalin nghĩ ra Beria. Trước Beria, trong NKVD là Yagoda. Stalin biến Yagoda thành tội phạm, cho tay chân mình giết Kirov. Sau Yagoda là Yezov, Stalin cũng giết ông ta. Sau Yezov đến Beria và sau này là Abakumov, một người chẳng tốt hơn Beria là mấy, chỉ ngốc hơn. Beria trong số này là người nguy hiểm nhất, vì rằng ông là hiểu biết và có có khả năng tổ chức. Tuy nhiên tôi lạc hướng về những việc sau chiến tranh.

Quay lại thời gian trước chiến tranh, một lần nữa tôi nhớ rằng chúng tôi bắt đầu chiến tranh thiếu vũ khí và không cơ động, quân đội hoàn toàn không chuẩn bị, mặc dù chính Stalin biết rõ rằng chiến tranh không tránh khỏi. Nhưng ông là bị tê liệt trước Hittler, như thỏ đứng trước sói, sợ cả việc tăng cường phòng thủ biên giới, cho là Hittler có thể đánh giá việc này như chúng tôi chuẩn bị tấn công ông ta. Ông cũng nói như thế với chúng tôi, khi chúng tôi và Kirponos đề nghị huy động nông trang viên để đào hào chống tăng dọc biên giới và tăng cường phòng thủ. Stalin tuyên bố rằng điều này sẽ là khiêu khích, không thể làm. Nghĩa là, mặc dù Stalin tin là Hittler tấn công chúng tôi, ông trông mong rằng ông có thể là, né được đòn tấn công. Kết cục thế nào, ai cũng biết. Và ông không có giáng trả, và bỏ ngỏ đất nước.

Quan điểm cho rằng chỉ có cá nhân Stalin mới đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng do chiến tranh gây ra, và quân ta chiến thắng do sự lãnh đạo thiên tài của Stalin, là hoàn toàn vô căn cứ. Quân đội ta chiến thắng không cần Stalin, và thậm chí thiệt hại còn ít hơn. Chính quân đội ta chiến đấy vì mảnh đất của mình, vì nhân dân của mình, vì cuộc sống của mình, vì tương lai của mình, mà hoàn toàn không phải vì Stalin. Khẩu hiệu “Vì Stalin!” - đây là kết quả không đúng tri giác.

Stalin tự mình thổi phồng vai trò của mình và dạy dỗ người ta tinh thần nịnh bợ, buộc những người gần ông phải có ý tưởng suy tôn cá nhân mình. Dù ông không cản Kaganovich, người đứng ở bàn Stalin luôn luôn tuyên bố đanh thép:

- Đấy là Stalin! Stalin là thế này, Stalin thế kia, không có Stalin chúng tôi chẳng là ai cả.

Lúc ấy thường Stalin cất giọng và nói rằng đây là quan điểm cách mạng, và chính ông thúc đẩy Kaganovich đến “hoạt động” lớn.

Tôi chân thật tiếc cho những ai kém hiểu biết tin rằng không có Stalin, chúng tôi không đạt được một kết quả tốt nào cả. Sự thiếu chín chắn nhận thức trong xã hội có thể trong tương lai dẫn đến tái phạm có hại. Không ai cần tính rằng nhân dân quên tất cả, khi nghĩ về những người lãnh đạo trong quá khứ. Có nhiều bài viết về Chinggiskhan. Mao Trạch Đông, chẳng hạn, người ta gọi ông là anh hùng. Cũng mô tả nhiều mặt tốt Napoleon, dù rằng ông làm chết hàng trăm nghìn người. Họ là những kẻ sát nhân tầm cỡ nhà nước. Họ tổ chức chiến tranh nhân dân, tổ chức quân đội và đưa họ đến cái chết vì quyền lợi của mình. Đây không phải là kẻ sát nhân, vào ban đêm dùng dao găm và súng lục giết một hai người để trấn lột. Không, những người đó trấn giết toàn bộ nhân dân, gây thiệt hại cho cả nhan loại. Phải tiến hành việc giáo dục lòng tin để kết án việc này, định hướng đúng lớp trẻ, dạy dỗ nhân dân có hiểu biết đúng vai trò của cá nhân trong lịch sử, trách nhiệm của họ trước lịch sử và vinh danh không phải những tên giết người, những tên bạo chúa, mà vinh danh những người sáng tạo trong những điều kiện cuộc sống hoà bình.

Tôi muốn bây giờ nói hết về những người sống theo lý tưởng Mác-Lenin và đem hết sức lực mình để giữ vững lý tưởng này. Có thể có trường hợp những người tốt của chúng tôi trải qua cùng với con đường vĩ đại của Lenin từ việc xây dựng Đảng bolsevich đến làm cuộc cách mạng tháng Mười, đã bị chết dưới cái mác “kẻ thù nhân dân”, kẻ thù của Đảng, kẻ thù lý tưởng CNXH và chủ nghĩa cộng sản? Chẳng lẽ Lenin không thể phân xử được, khi ông chọn những người này và làm việc với họ? Chẳng lẽ Lenin lầm à? Tất nhiên vĩ nhân cũng có thể sai lầm. Trong Đảng từng có nội gián của mật vụ Roman Malinovsky, người được Lenin tin dùng. Cũng có cả những nội gián khác. Nhưng hiến binh mật phái chúng. Những người, mà tôi nói về họ, đã trải qua con đường đấu tranh thực sự cùng với Lenin và tỏ ra trước và sau cách mạng trung thành với sự nghiệp Đảng cộng sản. Và chính họ bị hành hạ, chết, bị giết không có xét xử, không có điều tra dưới thời Stalin. Một số trong những người này cũng được ra toà, nhưng là toà án do Semiakin làm chánh án, ông này làm tất cả những gì người ta ra lệnh cho ông. Đây là toà án gây ra sự trấn áp để làm vừa lòng một cá nhân.

Tôi sẽ cố gắng một cách chủ quan làm rõ vấn đề phức tạp này, bởi tôi hiểu những gì đang xảy ra những gì tôi được biết ngay sau khi Stalin qua đời. Sau Đại hội 20 ĐCSLX, thành lập một Uỷ ban xem xét riêng nghiên cứu vấn đề này. Họ báo cáo kết quả điều tra cho tôi, là bí thư thứ nhất Ban chấp hành Trung ương Đảng. Cái gì được sáng tỏ? Vì sao Stalin, cũng là người gần gũi với Lenin và cũng cùng với Lenin và dưới sự lãnh đạo Lenin chuẩn bị lễ mừng công lý tưởng Mác-Lenin, tỏ ra vô căn cứ như vậy trong sự xấu xa của mình? Stalin liên quan gì với người khác? Có thể Stalin bị biến chất và nói chung chống lý tưởng CNXH, sau đó cũng tiêu diệt những người ủng hộ ông? Hoàn toàn không. Stalin về nguyên tắc vẫn tin vào lý tưởng CNXH. Nhưng về tính cách, ông là nhà độc tài, là một con người không nghe và không muốn nghe ai trừ bản thân ông. Lúc ấy, là đặc điểm của cá nhân ông. Nếu đặc điểm ấy nằm ở con người nhỏ, thì gây khổ sở cho gia đình và láng giềng. Nếu đặc điểm này rơi vào người có địa vị cao, làm khổ quần chúng.

Người ta muốn ý nghĩ, muốn phán xét, muốn biết rõ. Điều này là bình thường. Nhưng nếu sự bàn luận không trùng với hiểu biết của Stalin về công việc, thì bắt đầu cuộc đấu tranh tự nhiên về tư tưởng. Thông thường mối quan hệ xã hội chỉ là cãi nhau. Nhưng do đặc điểm cá tính của Stalin thì những người như thế trở thành kẻ thù riêng của Stalin, mà đã là kẻ thù của ông, thì ông gọi là kẻ thù của CNXH. Đã là kẻ thù, thì phải tiêu diệt. Và ông giết họ. Một số người nói:

- Chính Stalin phát biểu vì cách mạng, vì chủ nghĩa cộng sản, sao ông có thể làm như thế?

Một số khác nghi ngờ Stalin trừng phạt sự lạm quyền. Dường như, những người có lỗi là Yagoda, Yezov, Beria, Abakumov và những người khác.

Những phán xét tương tự là vô căn cứ, vì rằng chẳng phải Yezov, chẳng phải Beria, thực chất là của bản thân Stalin. Họ không chọn sếp, mà sếp chọn họ theo khẩu vị của mình. Nếu Yezov hoặc Beria không làm Stalin vừa lòng, ông dễ dàng thay thế họ, điều này không khó gì đối với Stalin. Stalin cần những người như Yagoda, Yezov, Beria, Abakumov để che giấu cái đuôi của mình; ông đưa Yezov để giết Yagoda, đưa Beria và dùng tay hắn giết Yezov. Hơn nữa ông cho rằng bây giờ tất cả sự tham gia của cá nhân ông vào cái trò tạo ra một cái đèn cù, luôn luôn được giấu kín. Ban đầu mọi người đổ tội cho “bọn Yezov”. Sau đó đổ cho “bọn Beria”, vì rằng Beria tiếp tục công việc này và với sự hung bạo như Yezov. Stalin chưa kịp vứt nốt Beria - thì ông chết.

Mọi việc bắt đầu từ cái gì? Vì sao Stalin chọn con đường này? Những năm đầu sau khi Lenin chết, trong đấu tranh, Stalin vẫn còn sử dụng phương pháp của Đảng. Có đấu tranh, có tồn tại ý kiến đối lập, tiến hành thảo luận, tiến hành tranh cãi. Chúng diễn ra khắc nghiệt, nhưng trong khuôn khổ của Đảng. Các Đảng viên có khả năng được tranh cãi theo những quan điểm khác nhau, nghe hướng này hướng kia, theo lãnh tụ này theo lãnh tụ kia, và mỗi một đảng viên có thể xác định mối quan hệ của mình họ. Trong các cuộc tranh cãi ấy, Stalin chiến thắng, và Đảng ủng hộ ông. Tất nhiên những người thất bại tức giận và không được Stalin hài lòng.

Và chúng tôi nói về tình hình trước khi triệu tập Đại hội 17. Tôi nhớ Đại hội này. Tôi tham gia tất cả các hội nghị Đảng và Đại hội Đảng, bắt đầu từ Đại hội 14 (trừ Đại hội 16, tôi không có mặt, do học tại Học viện công nghiệp, nhưng có mặt tại các phiên họp của nó). Trước Đại hội 17, triển khai thảo luận, như thường lệ, trong Đảng bàn cãi dề cương báo cáo tổng kết, chuẩn bị các Đảng viên hiểu đúng cách giải quyết, được chấp nhận tại Đại hội. Đại hội này là Đại hội đặc biệt ở ý nghĩ rằng đến năm 1934 vẫn chưa có một học thuyết đối lập nào trong Đảng. Các vấn đề công nghiệp hoá và tập thể hoá nông nghiệp không phải là chủ đề thảo luận, mà là cơ sở hoạt động thực tế của Đảng và nhân dân. Vì thế Đại hội diễn ra rất tốt.

Khi đưa ra ứng cử viên Ban chấp hành Trung ương, họ cũng đề cử tôi. Tôi chịu đựng cảm giác đặc biệt, khi bỏ phiếu, và tôi cũng ngang hàng với những người khác nhận thẻ bầu. Tôi nhớ, Kaganovich nói với tôi rằng cần bỏ gạch một số ứng cử viên được đề cử vào Ban chấp hành Trung ương. Ông giải thích rằng những đại biểu này có thể bỏ phiếu chống Stalin, vì thế phải làm đừng để những người khác thu được phiếu nhiều hơn Stalin. Để tất cả ở mức độ nào đấy ngang nhau, phải bỏ phiếu chống họ. Tôi khó nói, liệu Stalin có trao nhiệm vụ như thế cho Kaganovich, hay là Kaganovich hành động theo lý trí của ông ta.

Khi biết rõ hơn Kaganovich, sau này tôi nghĩ ông làm điều này cũng từ quyền lợi riêng: nếu những người không số phiếu bầu nhiều hơn Stalin, thì trong tất cả mối quan hệ điều này có lợi cho Kaganovich, bởi vì họ không có số phiếu nhiều hơn Kaganovich. Tất cả các phiếu bầu được phân phát cho các góc phòng họp, mọi người xem danh sách và gạch tên ai mà họ muốn. Nhưng một số đi thẳng đến thùng phiếu và lập tức bỏ phiếu bầu. Tôi thấy, Stalin hiên ngang đi tới hòm phiếu và thả phiếu bầu. Thậm chí ông cũng chẳng nhìn vào nó nữa. Điều này không có gì ngạc nhiên, vì rằng danh sách từ trước Stalin không những đã xem, mà còn được ông tán đồng nữa. Chẳng việc gì mà phải mất thời gian xem lại chúng một lần nữa? Chính là có những người theo dõi điều này để ngoài những người được đề cử, không ai rơi vào trong danh sách.

Nghỉ xong. Uỷ ban kiểm phiếu thực hiện công việc của mình. Phiên họp được triệu tập để nghe kết quả kiểm phiếu. Đó là những phút mừng và căng thẳng. Thậm chí tôi không biết, có cái gì hơn: mừng hoặc phấn khởi, đặc biệt đối với người trúng cử vào cơ quan lãnh đạo. Có thể tôi truyền đạt chỉ có tâm trạng riêng của mình, nhưng tôi nghĩ rằng những người khác cũng lo lắng. Chủ tịch hội đồng kiểm phiếu đề nghị mọi người cất bút chì và sổ tay và không ghi gì cả, chỉ nghe thôi. Ông tuyên bố, tại Đại hội có mặt chừng này đại biểu và chừng này trong số đó tham gia bỏ phiếu. Sau đó bắt đầu đọc theo thứ tự abc, ai và bao nhiêu phiếu đã bầu mình. Đến lượt Stalin. Tôi tính: ông thiếu sáu phiếu. Đến lượt tên tôi. Tuyên bố tôi cũng thiếu sáu phiếu. Nghĩa là sáu đại biểu gạch tên tôi. Tôi tự nói với mình: người ta cho mình sáu con giun và cả cho Stalin - cũng sáu con giun (như thường nói hồi đó).

Lần đầu tiên tôi được vào Ban chấp hành Trung ương. Theo tuổi tác và thâm niên Đảng, thậm chí tôi chưa dến được điều này. Chức vụ như vậy đối với tôi là khá cao. Và tôi rất hài lòng được bầu vào Ban chấp hành Trung ương, còn sáu phiếu không bầu tôi, tôi cũng chẳng chút lo ngại, hơn nữa trên bình diện này, Stalin cũng đã nhận sáu phiếu “chống”.

Tôi tức giận chỉ có là ai đấy không bầu Stalin. Việc bầu bán tiến hành như thế. Nhưng vì sao tôi dừng lại tỷ mỷ ở đấy, vì nó rõ ràng hơn từ các Đại hội sau.

Kết thúc Đại hội. Tất cả mọi người về chỗ của mình và nhận việc. Chúng khi đó công tác với nhiệt huyết lớn. Mỗi người (tôi tự xét bản thân tôi) sống không phải cì cuộc sống của mình, mà là vì cuộc sống của Đảng, vì lợi ích nhân dân. Tiền nong chúng tôi không chú ý. Chúng tôi nhìn vào tiền chỉ có mà chết đói. Tất cả những thứ còn lại là vì lợi ích sự nghiệp, còn chúng tôi chỉ cần những thức cần thiết nhất. Bây giờ điều này đối với một số người quan liêu, có lẽ, lạ lùng. Nhưng đấy là sự thật. Trước cách mạng tôi làm thợ nguội và kiếm được 40-45 rúp một tháng, thế nhưng về vật chất thì tốt hơn khi làm bí thư tỉnh uỷ Moskva và Đảng bộ thành phố. Tôi không hối tiếc mà đơn giản chỉ minh hoạ chúng khi đó tôi sống như thế này. Chúng tôi sống cho sự nghiệp cách mạng, vì tương lai chủ nghĩa cộng sản, tất cả mọi người chúng tôi đềuchịu điều này. Quả là chúng tôi sống khổ. Nhưng chúng tôi hiểu rằng chúng tôi là nước đầu tiên trên thế giới xây dựng chủ nghĩa xã hội và vì thế thắt lưng buộc bụng, để dành tiền cho công nghiệp hoá đất nước. Nếu khác đi lý tưởng chính cách mạng bị đánh gục và kẻ thù bóp cổ chúng tôi. Thời gian ấy sao tuyệt vời đến thế! Không có khó khăn vật chất nào có thể so sánh với lý tưởng vĩ đại mà chúng tôi tận tâm phục vụ!

Tôi đặc biệt hài lòng công tác ở Moskva, thủ đô lớn. Trước đây tôi chưa đụng chạm với kinh tế thành phố. Đối với tôi là mới mẻ chừng nào, thú vị chừng nào cả trong kinh tế, cả ở người dân, mà tôi giao tiếp, xem xét và giải quyết các vấn đề khác nhau của cuộc sống và cải tổ thành phố Moskva. Đó là công việc say mê, và tôi được cống hiến cho nó hoàn toàn. Tôi về nhà muộn vào ban đêm và, ra đi rất sớm. Nhưng trong những ngày, mà tôi đã kể, mọi việc tiến hành bình thường, nhưng đột ngột thay đổi vào đầu tháng 12-1934, khi chuông điện thoại réo và tôi nghe giọng Kaganovich:

- Đến ngay Kreml và vào phòng khách của Stalin.

Ở đó người ta nói cho tôi biết Kirov bị giết. Bọn sát nhân là bọn Trotskist, bị tình báo nước ngoài lôi kéo. Rõ ràng là Kirov bị giết bởi kẻ thù cách mạng, kẻ thù của Liên Xô. Vì thế lời kêu gọi tinh thần cảnh giác vang lên từ miệng Stalin đối với chúng tôi là đương nhiên.

Những sự đàn áp mới được triển khai sau vài năm. Stalin gọi tất cả những người, không đồng ý với ông là “kẻ thù nhân dân”, những người muốn quay về trật tự cũ trong đó “kẻ thù nhân dân” gắn chặt với bọn phản động quốc tế. Sau đó hàng trăm nghìn người lương thiện bị giết. Lúc đó tất cả mọi người sống trong sự sợ hãi. Người ta những tiếng gõ cửa vào ban đêm, và tiếng gõ cửa đều đều này mang đến điều bất hạnh! Không phải ngẫu nhiên Gamarnik, bị gõ cửa vào ban đêm, đồng chí tự sát. Sau đó, vụ tự sát của Gamarnik làm cơ sở cho Stalin xác nhận ông là kẻ thù chưa bị vạch mặt, hiểu rằng không muốn bị đánh chết, không muốn đưa tay cơ quan luật pháp, đã tự sát. Nhưng nếu như Gamarnik đưa tay vào còng thì sao? Đằng nào cũng thế, người ta cũng bắn ông. Gamarnik là một người thông minh, hiểu cái gì đang đợi ông. Ông được minh oan sau Đại hội 20, cũng như nhiều người khác.

Nhưng trước tại Đại hội 20 cũng đặt vấn đề minh oan những người vô tội và về sùng bái cá nhân của Stalin, trong Đoàn chủ tịch Ban chấp hành Trung ương xảy ra cuộc đấu tranh lớn. Thẳng thừng chống việc đưa ra vấn đề này là Molotov, Vorosilov và Kaganovich. Điều này tôi không sửng sốt, vì rằng những người này, đặc biệt Molotov và Vorosilov, cùng với Stalin chịu trách nhiệm về tất cả những việc làm vô luật pháp. Tôi tin rằng Stalin hội ý với họ, và họ cùng nhau chấp nhận quyết định. Vô điều kiện, không phải tất cả các ứng cử viên, khổ sở vì giết chóc, có một ý kiến thống nhất. Nhưng họ là một khối theo hướng biện pháp - giết hại dã man các Đảng viên. Họ là tác giả khẩu hiệu đấu tranh khét tiếng với “kẻ thù nhân dân”.

Khi chúng tôi xây dựng Uỷ ban nghiên cứu tỷ mỷ tài liệu liên quan với sự đàn áp, phát hiện trong số thư của Yezov gửi Molotov. Trong đó ghi họ tên các bà vợ của một loạt “kẻ thù nhân dân”, đề nghị đầy họ đi khỏi Moskva. Molotov đưa ra quyết định:

- Bắn.

Và họ đã bị bắn. Điều này thật là khủng khiếp: thậm chí NKVD viết là chỉ phải mang họ đi đầy; tiếp theo, không làm một tội ác nào khác. Tài liệu này, cũng như và một loạt tài liệu khác, xác nhận rằng Molotov ngang hàng với Stalin hoàn toàn chịu trách nhiệm về sự chuyên quyền, về sự giết người. Như thế họ đã giết hại những người không làm vừa lòng Stalin, những người này những người lương thiện những đảng viên, những người tốt, trải qua trường học đấu tranh cách mạng dưới sự lãnh đạo Lenin. Và mọi người bây giờ phải tha thứ và quên tất cả? Không bao giờ!
Một lần nữa nói về Beria

Trước đây tôi nhiều lần nói về Beria, nhưng chủ yếu là các sự kiện liên quan tới ông hoặc liên quan tới những người khác. Nhưng bây giờ tôi muốn nói hết riêng về Beria, vai trò và ảnh hưởng của ông đối với xã hội xô viết. Trong quá trình làm quen và gặp riêng với ông dần dần vạch trần và để lại cho với tôi những hiểu biết hơn về diện mạo chính trị của ông. Thời gian đầu, ông gây cho tôi ấn tượng rất tốt. Chúng tôi và ông tại những phiên họp toàn thể Ban chấp hành Trung ương luôn luôn ngồi bên cạnh, trao đổi ý kiến, có lần đùa nhau như giữa những người bình thường có những quan hệ tốt.

Còn sau đó, thì bắt đầu! Cũng không phải ngay lập tức. Khi Stalin nảy ra ý nghĩ, thay thế Dân uỷ nội vụ Yagoda bằng Yezov, vì Yagoda làm không đúng. Yezov là người lãnh đạo công tác cán bộ Ban chấp hành Trung ương Đảng. Tôi biết rõ ông. Từ năm 1929, khi tôi theo học tại Học viện công nghiệp, và đặc biệt sau khi tôi được chọn bí thư đảng bộ, Yezov ở mức độ nào đấy là người lãnh đạo tôi, vì rằng Học viện công nghiệp thuộc cơ quan Ban tổ chức cán bộ Ban chấp hành Trung ương và chịu sự lãnh đạo của Ban chấp hành Trung ương thông qua Yezov. Tôi như chi bộ cơ sở phải báo cáo về tình hình công việc tại Học viện công nghiệp cho ông. Nếu tiến hành động viên học viên Học viện thu thập tài liệu hoặc tiến hành chiến dịch chính trị gì đấy, thì Ban chấp hành Trung ương cũng trực tiếp qua tôi, và không ai có quyền sắp xếp họ, tập hợp mọi người để tiến hành chiến dịch chính trị nào đấy và v.v… tất cả được làm chỉ theo quyết định Ban chấp hành Trung ương. Các điều kiện được tạo ra như thế, nên tôi ít nhiều thường gặp Yezov. Ông gây cho tôi ấn tượng tốt, một người đáng chú ý. Tôi biết rằng Yezov - công nhân Piter và từ năm 1917 là Đảng viên. Cái mác “Piter công nhân” có giá trị cao!

Khi Yezov được điều động về NKVD, tôi cũng không biết cơ quan này hoạt động kiểu gì và lập luận của Stalin ra sao. Bản thân tôi quan hệ không tồi với Yagoda và không cảm thấy ông có hoạt động gì chống Đảng. Nhưng khi Yezov được bổ nhiệm thì việc đàn áp mạnh hơn. Đúng là bắt đầu giết chóc cả những cán bộ quân sự, cả dân thường, cả Đảng viên, cả cán bộ kinh tế. Ordzonikidze lãnh đạo công nghiệp nặng, Kaganovich lãnh đạo giao thông liên lạc. Ở nơi đó cũng xảy ra việc bắt bớ mọi người tràn lan. Nhân thể nói thêm, Yezov có những quan hệ bạn bè với Malenkov và cùng làm việc với ông. Nhưng Malenkov lại không đứng ở phía “bè lũ Yezov”.

Đầu năm 1938 Stalin gọi tôi và đề nghị làm việc tại Ukraina: nói rằng Kosior ở đó kém cỏi. Tôi rất kính trọng Kosior. Biết ông từ lần đầu tiên làm việc tại Ukraina là Tổng bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản(b) Ukraina sau Kaganovich, năm 1928. Kaganovich về Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản toàn Nga (b), còn Kosior đến thay chỗ ông. Năm 1929 tôi đề nghị cho tôi theo học tại Học viện công nghiệp, chính Kosior chấp nhận về vấn đề này. Việc Stalin đề nghị tôi thay thế Kosior, làm cho tôi chết điếng. Tôi đánh giá cao Kosior và cho rằng tôi không thể nào thay thế ông được, rằng tôi chưa lớn đến mức như thế. Và vấn đề dân tộc cũng có vai trò. Tôi, tất nhiên, từng công tác tại Ukraina và thậm chí ở Kiev. Sự thật Chính phủ CHXHCN Ukraina vẫn còn nằm ở Kharkov. Nhưng, đằng nào cũng thế, tôi là người Nga, tôi cảm thấy mình cũng không tháo vát. Tôi quan hệ tốt với người Ukraina - và những người cộng sản, và những người không đảng viên, tuy nhiên tôi thường xuyên cảm thấy còn nhược điểm là không thể phát biểu bằng tiếng Ukraina. Và tôi trả lời cho Stalin:

- Chưa chắc cử một người Nga đến đấy là hợp lý đâu.

Tuy nhiên Stalin chứng minh, người Nga chẳng có gì kém hơn người Ba Lan. Kosior là người Ba Lan tại Ukraina, vì sao người Nga lại kém hơn?

Tôi rất lo lắng vì không làm nổi. Nhưng không phủ nhận rằng đề nghị này làm tôi sung sướng: thế là Ban chấp hành Trung ương tin tôi, một chức vụ cao đến như thế! Và tôi đến Ukraina. Kosior trao lại công việc cho tôi, tôi nhận. Ông rời Ukraina và được bổ nhiệm đến chỗ Molotov là phó chủ tịch Hội đồng dân uỷ Liên Xô. Thời gian trôi qua, và cuối 1938 hoặc đầu 1939 bỗng nhiên vấn đề bổ nhiệm tôi cũng làm phó cho Molotov. Ban đầu, Molotov gọi cho tôi nói điều này, sau đó Stalin gọi, khi tôi đến Moskva:

- Này, Molotov vật nài xin ông về làm phó cho ông ấy. Hình như phải nhượng bộ Molotov thôi. Ông nghĩ xem?

Tôi đề nghị đừng làm điều này: vừa mới đến Kiev, người Ukraina có những quan hệ tốt với tôi. Chứng cớ chủ yếu nhất là ở chỗ chúng tôi sắp có chiến tranh, nhưng tôi ít nhiều biết Ukraina, nếu bây giờ cử đến đó một người mới, thì tất cả việc tổ chức sẽ phức tạp với ông ta, giá như chiến tranh nhanh chóng bùng nổ. Vì thế việc ra đi của tôi chưa chắc sẽ vì lợi ích sự nghiệp; còn đưa về Moskva, cứ nhặt những người khác còn dễ hơn. Stalin đồng ý tại cuộc họp Bộ chính trị:

- Thôi ngừng cuộc nói chuyện này lại, cứ để Khrusev ở lại Ukraina.

Năm 1938 Stalin đặt vấn đề phải “củng cố” Yezov, bằng cách đưa cho ông một người phó thứ nhất, và hỏi Yezov về điều này. Yezov trả lời:

- Tốt thôi.

- Ông chọn ai?

- Tôi yêu cầu cho tôi Malenkov làm phó thứ nhất.

Cuộc nói chuyện như thế phát sinh đôi lần, nhưng vấn đề không được quyết định. Cuối cùng Stalin nói Ezovу:

- Không, ông không được lấy Malenkov, vì rằng Malenkov bây giờ lãnh đạo Ban cán bộ Ban chấp hành Trung ương và ở đó cần hơn.

Khi Malenkov lãnh đạo Ban cán bộ Ban chấp hành Trung ương, Yezov vẫn còn là sếp trên Malenkov. Như thế, Ban tổ chức cán bộ lúc ấy thực tế vẫn dưới sự điều khiển của Yezov. Đây là thời kỳ mà Đảng bắt đầu loại bỏ những nhân vật trước đây và Đảng bắt đầu chịu sự lãnh đạo của Dân uỷ nội vụ. Ranh giới là giữa thập niên 30.

Tôi cho họp hội nghị Đảng bộ Moskva vào năm 1937. Tất cả các ứng cử viên được dự kiến đưa vào Đảng bộ tỉnh Moskva và thành uỷ Moskva, từ trước đã được xem xét và “được hoá phép” bởi Dân uỷ nội vụ. Không phải Ban chấp hành Trung ương, hơn nữa cũng không phải những đảng viên giải quyết, mà chính NKVD! Ông phát biểu lời cuối cùng phẩm chất của người được chọn nào đấy, về khả năng làm việc của người ấy trong cơ quan Đảng. Thề rằng, chúng khi đó tôi cho rằng đây là giúp đỡ tổ chức Đảng nghiên cứu cán bộ tốt hơn và vạch mặt kẻ thù, có thể luồn thậm chí vào ban lãnh đạo. Thời ấy, chúng tôi được giáo dục như thế!

Có một trường hợp. Tại một Học viện quân sự chính uỷ là một người cộng sản có bộ râu đẹp, khoảng 50 tuổi. Theo quan điểm Đảng bộ Moskva, ông là hoàn toàn xứng đáng chỗ của mình. Và hội nghị chấp nhận ông ta một cách tuyệt vời, khi bàn cãi vấn đề đưa ông vào danh sách ứng cử viên để bầu. Bỗng nhiên trước khi bỏ phiếu, Yezov gọi tôi và nói:

- Phải làm tất cả để làm bại người này. Ông ta không xứng đáng lòng tin, ông liên quan với kẻ thù nhân dân và sẽ bị bắt chẳng bao lâu nữa đâu.

Chúng tôi làm theo đề nghị của người ta. Nhưng xảy ra một sự rạn nứt về tinh thần và xấu xa đến mức ảnh hưởng đến các đại biểu hội nghị! Người ta bầu, người ta vỗ tay (còn ông đến đúng lúc dưới những tràng vỗ tay như pháo), và thế là chúng tôi phải chứng minh cho mọi người họ đừng bỏ phiếu cho ông. Chúng tôi đánh đổ ông. Ông giận dữ: Việc gì thế này? Đêm hôm sau, ông bị bắt, vấn đề đối với tất cả mọi người được sáng tỏ.

Một trường hợp khác. Emelian Jaroslavsky - một lão thành bolsevich, một người được kính trọng trong Đảng. Ông được đưa làm ứng cử viên Đảng bộ Moskva Đảng cộng sản toàn Nga (b). Trong thời gian đó, Đảng bộ Moskva bầu nhiều uỷ viên Bộ chính trị và những nhà lãnh đạo khác của Đảng. Chính Stalin và những người khác cũng vào đấy, nhưng không phải tất cả. Người ta đưa cả Jaroslavsky, còn ông là khi đó bí thư Hội đồng kiểm tra và được coi là nhân vật hoàn hảo về mặt Đảng. Bỗng nhiên Yezov (không phải Malenkov) gọi cho tôi và nói rằng phải đánh đổ Jaroslavsky. Đây là một việc cực kỳ nặng nề đối với cá nhân tôi, tuy nhiên tôi phải thực hiện nhiệm vụ và nói với Bí thư chi bộ để họ tuyên truyền tương ứng trong Đoàn đại biểu của mình, để không bỏ phiếu cho Jaroslavsky. Khi kiểm phiếu, té ra là Emelian dù sao chăng nữa vẫn được bầu, bất chấp hành động của chúng tôi, hình như, chỉ có “dư” một phiếu. Tôi nhớ, ngay sau hội nghị này, bà Zemlachka, người mà tôi kính trọng, gửi một bức thư lên Ban chấp hành Trung ương, buộc tội tôi, Thành ủy Moskva Đảng cộng sản toàn Nga (b) ở hội nghị tiến hành vận động chống Jaroslavsky. Tôi không thể giải thích cho bà ngay lập tức rằng tôi thực hiện ý kiến của Ban chấp hành Trung ương. Sau này bà hiểu việc đó. Tất nhiên tuyên bố của bà không gây hậu quả xấu cho tôi.

Tình hình là như vậy. Các cơ quan NKVD có tiếng nói quyết định mọi sự điều động hoặc thuyên chuyển các cán bộ Đảng, nhà nước và kinh tế, và họ luôn luôn được sự đồng ý từ NKVD. Tất nhiên đây là hiện tượng xấu hổ, thủ tiêu vai trò lãnh đạo của Đảng! Cuối cùng, Stalin đề nghị bổ nhiệm Beria là phó thứ nhất Beria cho Yezov. Trước thời kỳ này tại các cuộc tuần hành thường có các các tranh cổ động vẽ một chiếc găng nhọn. Cái lệ này đặt ra sau khi Stalin nói:

- Yezov - đây là găng của Yezov, đây là Yezov thân yêu.

Và ông bình phẩm tốt về hoạt động của Yezov. Nhưng khi Stalin bổ nhiệm Beria, thì sự thật là việc thay thế Yezov đã được hoạch định. Yezov hiểu đúng tất cả. Ông hiểu rằng ông đã hết thời và ngôi sao của ông vụt tắt. Nhưng ông từng trải và biết các cử chỉ này, cảm thấy việc này cũng có thể kết thúc cả sự tồn tại của ông. Tuy vậy, ông nói:

- Tất nhiên, đồng chí Beria là người đàng hoàng, ở đây không có vấn đề. Beria có thể không những là phó, mà còn Dân uỷ viên.

Stalin phản đối:

- Dân uỷ viên, tôi cho rằng, Beria không thể được, còn làm phó cho ông sẽ là tốt.

Và thế là Beria được chuẩn y làm phó Yezov.

Bởi vì у tôi có mối quan hệ tốt với Beria, tôi đến gặp ông sau cuộc họp và chúc mừng ông nửa đùa nửa thật. Ông trả lời:

- Tôi không nhận lời chúc mừng của anh.

- Vì sao?

- Anh cũng không đồng ý, khi có vấn đề anh và người ta lôi anh về làm phó cho Molotov. Như thế tại sao tôi phải vui việc tôi được bổ nhiệm phó cho Yezov? Với tôi, tốt hơn cả là cứ ở Gruzia.

Tôi không biết, ông nói điều này chân thật đến mức nào. Nhưng khi Beria chuyển về NKVD, thì thời gian đầu ông không ít lần nói chuyện với tôi:

- Cái gì thế này? Chúng tôi bắt giam tất cả mọi người liền tù tì, thậm chí nhiều nhà hoạt động nổi tiếng cũng ngồi tù, rằng chẳng lâu nữa sẽ không còn ai nữa, phải kết thúc việc này thôi.

Xuất hiện quyết định về “thái quá”. Nó được viết bởi ảnh hưởng của Beria. Nhân dân cho rằng Beria đến NKVD, sắp xếp, trình cho Stalin và Stalin nghe ông. Phiên họp toàn thể của Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản toàn Nga (b) có phê bình mạnh. Mỗi người phát biểu phê bình một ai đấy. Trong số này, tôi nhớ lời phát biểu Malenkov. Khi đó ông phê bình một trong những bí thư Đảng Trung Á (người này sau đó bị bắt). Sự phê bình nhằm chống sự khoe khoang. Malenkov nói rằng những nhà leo núi thực hiện cuộc leo núi lên đỉnh cao nhất trong dãy núi ở Trung Á và đặt tên của Bí thư Đảng Trung Á cho đỉnh núi này.

Người duy nhất, có chức vụ tương đối cao trong ban lãnh đạo Đảng cũng vì một lý do nào đó không tránh khỏi bị phê bình, đó là Khrusev. Nhưng người phát biểu là Yakov Arkadevich Yakovlev, lãnh đạo nông nghiệp của Ban chấp hành Trung ương Đảng, và phê bình tôi. Vả lại, cách phê bình của ông cũng tương đối cổ điển: ông mắng tôi vì rằng trong Đảng bộ Moskva đều gọi tôi là Nikita Sergeevich. Tôi cũng phát biểu và giải thích, đây là tên tôi và phụ danh, như thế người ta gọi đúng. Người ta cũng bóng gió nói rằng ngay tên ông không phải là Yakovlev, mà là Epstein. Ngay sau cuộc họp, Mekhlix đến với tôi, lúc ấy ông còn chủ bút báo Sự Thật, và phẫn nộ về lời phát biểu Yakovlev. Mekhlix là người Do Thái, biết truyền thống cổ của nhân dân mình và nói với tôi:

- Yakovlev - người Do Thái, nên ông cũng không hiểu rằng ở người Nga cũng thậm chí gọi nhau một cách chính thức theo tên và phụ danh.

Lời phát biểu Grigori Naumovich Kaminsky là thế này. Lúc ấy Grigori Naumovich là Dân uỷ viên y tế Liên Xô. Đó là một đồng chí rất đáng kính có thâm niên trước cách mạng, nhiều lần gặp gỡ với Lenin. Tôi làm quen với ông, khi ngay khi bắt đầu công tác ở Đảng bộ Moskva. Ông lúc ấy là một trong những bí thư một đảng bộ Moskva Đảng cộng sản toàn Nga (b), sau đó là Chủ tịch đảng bộ tỉnh, sau đó người ta đưa ông vào làm Dân uỷ y tế nước Nga và sau đó là Liên Xô. Đây là một người thẳng tính, chân thật, có cảm giác thiêng liêng tính Đảng và biết lẽ phải. Ông nói:

- Ở đây tất cả mọi người phát biểu đều nói về cái gì họ biết về người khác. Tôi cũng muốn nói rằng để Đảng được biết điều này. Năm 1920 tôi được cử đến Baku và làm việc ở đó là bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Azerbaizan và Chủ tịch Xô viết Bankin, đã có tin đồn rằng đồng chí Beria trong thời gian Baku bị chiếm đóng, đã cộng tác với cơ quan phản gián của Musavist[i] mà trước đó nó là phản gián Anh.

Không ai phát biểu phủ nhận. Thậm chí Beria cũng không phát biểu để chỉnh lại theo lý do này. Im lặng, và tất cả để đó… Nhưng chẳng bao lâu Kaminsky bị bắt và mất tích. Vấn đề này sau này vẫn dằn vặt tôi lâu, vì rằng tôi tuyệt đối tin Grigori và biết rằng ông không bao giờ nghĩ ra một cái gì và phí công nhắc lại nó. Nhưng ai có thể cự được với NKVD và những những người lãnh đạo nó?

Khoảng một tháng sau một phiên họp Ban chấp hành Trung ương Đảng, mọi người tản ra ăn trưa. Tôi bị chậm một chút và không kịp đi. Lúc ấy Stalin gọi giật tôi:

- Khrusev, đi đâu thế?

- Đi ăn trưa.

- Đi với tôi, chúng ta cùng ăn với nhau.

- Cám ơn.

Khi chúng tôi ra, Yakovlev lượn quanh Stalin. Ông tựa như không có lời mời lẽo đẽo theo Stalin và cũng xuất hiện ở nhà riêng của Stalin. Hai chúng tôi ăn trưa. Stalin nói chuyện, còn Yakovlev rất bồn chồn. Cảm thấy ông đang chịu đựng nhức nhói trong nội tâm. Có lẽ ông sợ người ta sẽ bắt giam ông, và muốn tìm kiếm sự bảo vệ ở Stalin. Tôi biết Yakovlev từ khi công tác tại Ukraina, tôi làm quen với ông ở hoàn cảnh thú vị. Lúc đó, vào giữa thập niên 20, cần giải quyết cánh đối lập Zinovevо-Kamenov. Khi chúng tôi đi đến Đại hội Đảng, thì Yakovlev đến gặp chúng tôi và thông báo cho chúng tôi về tình hình có thể nảy sinh tại Đại hội. Ông nói Zinoviev, hình như sẽ là người đồng báo cáo. Điều này được thông báo theo cách để chúng tôi hiểu rằng ông là người được Stalin tin tưởng thông báo cho chúng tôi. Tôi nhắc đến điều này để thấy rằng con người này gần gũi Stalin và cống hiến tất cả sức lực để đấu tranh chống phe đối lập, còn sau đó cố gắng làm tập thể hoá. Dù thế, đối với ông ta, bây giờ tình hình khó khăn, mặc dù tôi không biết vì sao. Và ông cũng không nhầm, ông bị bắt, cho dù nhã nhặn, lịch thiệp trao đổi ý kiến với Stalin trong thời gian ăn trưa tại nhà riêng Stalin, và chẳng bao lâu cũng chết.

Phiên họp toàn thể, mà tôi đang kể, vừa đúng ra quyết định, kết tội thái quá trong công tác NKVD. Phiên họp toàn thể này đem lại cho nhân dân niềm tin kết thúc sự chuyên quyền man rợ, bao trùm trong nước và gây ra mất lòng tin ở mọi người: liệu người ta có còn sống không, liệu có thể bị giết không, hoặc liệu có bị mất tích không. Tôi, và nhiều người khác, hết lòng hết dạ tin vào Stalin, và chúng tôi tự buộc tội mình rằng chúng tôi như người mù, không nhìn thấy và không cảm thấy kẻ thù, không thính về chính trị, không có hiểu biết sâu sắc về đấu tranh giai cấp, không biết cách vạch mặt kẻ thù như đồng chí Stalin đã làm điều này. Dần dần tôi bắt đầu hiểu rằng tất cả còn xa lắm.

Một lần, tôi từ Ukraina về Moskva. Tôi ngồi ở chỗ Stalin, một phòng ở Kreml. Điện thoại réo chuông. Stalin đến máy, nói với ai đó, sau đó đặt ống nghe xuống và, tiến sát chúng tôi nói rằng Chubar gọi điện cho ông: khóc, lo lắng, chứng minh rằng ông là một người trung thực; còn giọng của Stalin nhại giống Chubar. Stalin tỏ ra thông cảm nỗi chịu đựng của Vlasa Yakovlevich. Và tôi rất ngạc nhiên, đúng hôm sau Chubar bị bắt, còn sau đó chết. Tôi biết Chubar khi công tác tại Ukraina, nơi ông là Chủ tịch Hội đồng dân uỷ. Tôi gặp ông tại Đại hội Đảng cộng sản Ukraina, để thảo luận công nhân mỏ than (có một thời gian ông lãnh đạo công nghiệp than Donbass). Mọi người kính trọng Chubar. Khi cả ông, cả tôi làm việc bên cạnh nhau ở Moskva, thì khi gặp nhau ông cũng luôn luôn gây ấn tượng rất tốt, đặc biệt trong ý nghĩ tính Đảng. Và bỗng nhiên?

Sau phiên họp toàn thể đã nói trên, đánh dấu sự giảm bớt việc bắt bớ, giam cầm, nhưng cũng không giảm không rõ nét. Mọi người tiếp tục cánh cánh sự mất tích, tựa như ở trên băng: có những vết nứt không có dấu vết, và không ai quay trở lại. Tôi chưa quen việc chuyển từ đảng bộ này sang Đảng bộ khác lôi kéo về mình những người, công tác với tôi trước đây: kéo lê cái đuôi như đã nói khi đó. Tôi lên án những phương pháp như thế. Tuy nhiên, khi về Ukraina, ở đó trong tư tưởng cán bộ, gọi là tinh khiết: không có Bí thư tỉnh uỷ, không Chủ tịch tỉnh, không Chủ tịch Hội đồng Dân uỷ, không có phó của ông. Đấy là sự thất bại hoàn toàn sự lãnh đạo của Đảng, xô viết kinh tế. Tôi miễn cưỡng đề nghị Stalin quyết định cho lấy người từ Moskva.

Trong số những người như thế có cả Lusakov. Tôi biết ông công tác ở Moskva, dưới sự lãnh đạo của Badaev, ông phụ trách bộ phận hoa quả và rau và làm tôi hài lòng vì sự hợp tác, tinh thần vì công việc và tháo vát. Tôi xin Stalin, cho Lusakov làm Dân uỷ viên thương nghiệp tại Ukraina. Stalin đồng ý. Sau đó Lusakov cũng bị bắt. Đối với tôi đây là điều rất khó chịu. Thứ nhất, tôi biết rất rõ Lusakov, sau này tôi nói Stalin về việc của ông. Cái lần ông bị bắt, có thể được lý giải xấu rằng: tôi giới thiệu và nhận kẻ thù nhân dân. Thời gian trôi qua, và Lusakov được thả (khi đó hiện tượng này là hiếm). Ông về Ukraina, ông bị hành hạ, cả về thể xác lẫn tinh thần.

Ông kể cho tôi, rằng ông bị hành hạ và người ta đòi hỏi ông phải chỉ tôi: tôi, dường như, tổ chức một âm mưu nào đấy. Té ra, lúc còn ở Moskva tôi làm tờ chứng nhận để cử Lusakov sang Ba Lan và Litva để mua hạt rau. Và thế là bây giờ người ta bắt ông phải chỉ ra rằng việc gửi ông ra nước ngoài nhằm phục vụ thiết lập một liên lạc chống các tổ chức xô viết. Ông kiên trì, không nhận và được tha. Tôi kể cho Stalin về điều này. Stalin nói với tôi:

- Đúng, có những điều quái gở. Và người ta cũng thu thập tài liệu gửi tôi. Yezov thu thập.

Một thời gian trôi qua, và vấn đề về Yezov lại đặt ra. Vị thế của ông bị lung lay. Sự sụp đổ hoàn toàn của Yezov xảy ra trước tình tiết như sau. Stalin gọi tôi:

- Có chứng cớ về Dân uỷ nội vụ Ukraina Uspensky, và chúng tôi không có nghi ngờ gì.

Tôi nghe qua điện thoại tưởng Stalin nói Usenko, một cán bộ Đoàn thanh niên. Stalin nói:

- Có thể bắt ông ta không?

- Có thể, nếu có lệnh.

- Bắt đi!

Nhưng khi Stalin bắt đầu giải thích thêm chi tiết, tôi hiểu rằng đang nói về Uspensky. Tôi chưa kịp đặt ống, Stalin lại gọi:

- Về việc Uspensky, không cần làm cái gì cả. Tự chúng tôi sẽ làm. Chúng tôi sẽ gọi ông ta về Moskva và trên đường chúng tôi sẽ bắt giam.

Tôi chuẩn bị đi đến Dnepropetrovsk. Khi tôi đến, Uspensky đi về Moskva. Tôi có linh tính rằng ông Uspensky không về Moskva, vì ông đoán được rằng có thể bị bắt. Và, ông chạy trốn, tôi nói với Korochenko, Chủ tịch Hội đồng dân uỷ Ukraina:

- Anh giả vờ gọi cho Uspensky về công việc, theo dõi ông ta, chính anh thay tôi làm việc này.

Buổi sáng tôi đi đến Dnepropetrovsk, thì Beria gọi tôi. Chính Beria, mà không phải Yezov:

- Này, anh chạy đi khắp ngả đi, Uspensky của anh bỏ chạy rồi.

- Sao?

- Hắn bỏ chạy, thế thôi!

Tôi cấp tốc quay về Kiev. Quả là, Uspensky không thấy đâu. Sau đó, khi tôi có mặt ở Moskva, Stalin nói với tôi hình như Yezov cảnh báo Uspensky:

- Yezov nghe trộm chúng tôi, khi tôi nói chuyện với ông, và cảnh báo Uspensky qua điện thoại.

Trước đó Stalin từng không ít lần phát biểu tỏ ý không hài lòng những hoạt động Yezov, ngừng tin Yezov và muốn gạt bỏ ông. Sau này Yezov bị bắt. Và các phó của ông cũng bị bắt. Nói chung bất kỳ ai quan hệ với Yezov cũng bị bắt. Lúc đó mây đen treo trên đầu Malenkov, bạn thân của Yezov. Stalin biết điều này. Và tôi cũng biết Yezov là bạn với Malenkov đã nhiều năm. Chúng tôi làm việc cùng với nhau từ lúc công tác Đảng bộ Moskva. Tôi nhận thấy người ta nghi ngờ Malenkov trong trường hợp thế này. Có lần tôi từ Ukraina về Moskva, Beria mời tôi đến nhà nghỉ của ông:

- Đến đi, tôi ở một mình, không có ai hết. Cùng nhau dạo chơi, anh và tôi ngủ ở đây.

- Được thôi, đằng nào cũng thế, tôi cũng một mình.

Tôi đến, chúng tôi đi dạo trong công viên. Và Beria nói với tôi:

- Nghe nhé, anh không nghĩ gì về Malenkov à?

- Nghĩ cái gì cơ?

- Yezov bị bắt ấy mà.

- Có lẽ đúng, họ làm bạn nhau - tôi nói - Nhưng cũng như anh đánh bạn với tôi, và tôi cũng vậy. Tôi nghĩ rằng Malenkov - là người trung thực, hoàn hảo.

- Không, không, nghe đây, cứ nghĩ đi, anh bây giờ cũng gần với Malenkov, nghĩ đi!

Ừ, tôi nghĩ, nhưng tôi chẳng làm kết luận gì đặc biệt cả và tiếp tục kết bạn với ông. Khi về Moskva, trong những ngày nghỉ tôi luôn luôn ở chỗ ở nhà nghỉ cuối tuần Malenkov. Tôi cho rằng Stalin nói để Beria cảnh báo tôi về Malenkov. Sau này Malenkov gần gũi và đánh bạn với Voznesensky, còn sau đó trở thành một người bạn không rời nhau với Beria.

Sau khi bắt Yezov, Beria nhanh chóng thu vén quyền lực. Ông quan tâm trước tiên là sắp xếp lại cán bộ. Ở Ukraina khi đó không có Dân uỷ NKVD, và Beria cử Kobulov đến nhận cương vị này. Kobulov là em trai của Kobulov đang làm phó cho Beria, Dân uỷ nội vụ Liên Xô, từng làm việc trước đây với Beria ở Gruzia. Đối với Ukraina, Kobulov vẫn chỉ là một chú nhóc, và chưa được đào tạo. Có lần ông đến Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản(b) Ukraina và nói rằng phải bóc trần nhóm người dân tộc chủ nghĩa Ukraina, vì nhóm này đang hoạt động chống lại sự nghiệp xô viết. Tôi nói với ông:

- Có thể về nguyên tắc điều này có như thế. Nhưng cụ thể là ai? Xin cho họ tên.

- Tên… tên…

Và ông nói tên một số nhà văn và những nhân vật trí thức khác. Tôi biết rõ họ. Và trong số những người ông nhắc đến, có Rylsky. Tôi trả lời:

- Những người này không thể nào chống lại sự nghiệp xô viết. Họ có thể tỏ ra không hài lòng, phát biểu chỉ trích, nhưng điều này hoàn toàn không phải là những người chống xô viết. Nhưng người ta buộc tội họ cụ thể là cái gì? Nhân viên mật vụ nói với ông điều này phải không?

- Họ tụ tập nhau, uống rượu, rồi hát.

- Chỉ có thế thôi ư?

- Họ hát bài hát như thế này: “… Vâng anh đi, nguyện vọng của tôi, tôi không báo anh đâu…”

Tôi cười vang:

- Ông là người Armenia và không biết văn hoá Ukraina. Mật vụ của ông nhạo báng ông đấy, nếu họ viết những điều như thế. Mọi người đều hát bài này. Nếu chúng tôi và anh khi nào đó tụ họp thành nhóm, thì tôi không đảm bảo rằng tôi không cùng tụ hợp mọi người hát bài này. Đây là bài dân ca rất hay của Ukraina.

Thế mà ông ta là người ở chức trách Dân uỷ!

Cũng trong tuần lễ đó, một nhân vật khác được Beria bổ nhiệm về Belorussia. Beria cử đi khắp nơi cán bộ của mình. Thời kỳ này, tình hình phức tạp đến mức tất cả cán bộ được điều động đến công tác Đảng, xô viết, kinh tế hoặc quân sự đều phải qua “hoả ngục” ở NKVD. NKVD trở thành những cơ quan chủ yếu của đất nước. Nhưng bất kỳ một cán bộ lãnh đạo nào nói chung được đưa ra chỉ với sự đồng ý sơ bộ của Beria. Dần dần chúng tôi và Beria rất hay gặp nhau ở chỗ Stalin, và tôi bắt đầu biết rõ hơn về Beria. Khi đó tôi với Beria còn tốt với nhau và chỉ sau này tôi bị thất bại bởi lá mặt lá trái của ông. Một thí dụ. Beria có thể ở Stalin ăn trưa, đặt một vấn đề gì đấy; và, nếu Stalin gạt đi, thì Beria nhìn vào ai đấy trong số những người đang có mặt và nói:

- Tôi cũng nói với anh rằng vấn đề này không cần phải đưa ra.

Tôi há mắt và há mồm: sao điều này có thể thất thố như thế ở chỗ Stalin? Chính Stalin mặc dù cũng in lặng, nhìn thấy và nghe được cái gì mà chính Beria vừa mới đặt vấn đề này. Và không sao! Đấy là sự phản bội. Theo cung cách Beria được “củng cố”, sự trơ trẽn và đê tiện cũng thể hiện ngày càng rõ nét hơn.

Trước đây tôi đã nghe hồi lâu rồi Redens là phó Dân uỷ nội vụ ở Gruzia ở Beria. Redens biết rõ cán bộ cũ. Tôi nhiều lần gặp ông, khi ông làm toàn quyền NKVD tỉnh Moskva. Ngoài ra, tôi thường gặp ông ta bầu không khí gia đình, trong các bữa cơm gia đình ở Stalin, vì Redens lấy Anna Sergeevna, em gái của Nadezda Sergeevna Alliluev (vợ Stalin). Chính thế Beria phải thực hiện đẩy Redens ra khỏi gia đình Stalin? Ban đầu ông đặt nhiệm vụ tống khứ Redens khỏi Gruzia, vì rằng không muốn Stalin có một người thông tin từ Gruzia ngoài ông, Beria. Và ông trao quyền cho tay chân của mình dụ dỗ Redens vào quán rượu. Họ lợi dụng tính nhu nhược của ông, chuốc rượu để ông say, sau đó dẫn ông ra và quẳng ông vào rãnh nước bên hè phố. Cảnh sát đi ngang qua, và nhìn thấy Redens nằm lăn ở tình trạng như thế, trình lên trên. Và việc việc đi tiếp! Người ta đặt vấn đề trước Stalin rằng Redens mất uy tín. Thế là Redens, bị triệu hồi từ Gruzia về tỉnh Moskva. Sau đó người ta gạt Redens khỏi Kreml, nơi sống, và nói chung là vứt bỏ.

Năm 1953, khi gạt bỏ Beria, Ban chấp hành Trung ương ĐCSLX đã nhận một bức thư từ một người Gruzia từng bị kết tội. Trong một bức thư dầy, ông kể bao nhiêu người ở Gruzia là nạn nhân của Beria do các vụ thanh trừng. Nhưng điều này, tất nhiên, chỉ có thể xảy ra sau khi Beria bị bắt. Nhưng trước đây chắc chắn người ta đã giữ một bức thư như thế. Cuộc chiến tranh vệ quốc đã làm tăng ảnh hưởng của Beria. Khi đó Beria có uy lực lớn. Stalin lơ là kiểm tra Beria, đặc biệt những tháng nặng nề chúng tôi rút lui trên mặt trận. Beria dần dần trở thành cán bộ Đảng đáng gờm. Ông ảnh hưởng cả đến những người quanh Stalin. Ở đó đội ngũ phục vụ bị thay. Trước đó ở chỗ Stalin làm việc chủ yếu là người Nga. Những người bồi bàn vẫn là những người Nga nhưng cũng xuất hiện cả người Gruzia. Mỡ nó rán nó, Beria thậm chí trở thành tướng như thế, và mỗi lần đến Tổng hành dinh, tôi thấy ông đeo những cuống huân chương và với cái băng - chứng thực phần thưởng kỹ năng nướng thịt. Có lần Stalin nhận xét để tôi xem xét các cuống huân chương trên ngực vị tướng mới xuất hiện, nhưng tôi không nói gì cả, và tôi cũng im lặng.

Sau chiến tranh – khỏi phải nói! Beria trở thành uỷ viên Bộ chính trị. Cả Malenkov cũng thu vén quyền lực, mặc dù tình thế của ông thay đổi cách chu kỳ cả trong thời gian chiến tranh, cả sau chiến tranh - Có lần Stalin thậm chí đầy ông về Trung Á. Lúc ấy, Beria cũng thò tay giúp đỡ ông, và sau đó họ thành những người bạn không rời nhau nửa bước. Stalin tại bàn ăn không hiếm khi gọi đùa họ là hai tên lừa đảo, nhưng không phải giọng thoá mạ, mà tựa như hữu nghị. Ở đây, người ta nói là, đây là hai con bài trùng lừa đảo. Lúc ấy không có Beria đúng là không giải quyết được việc gì cả. Thậm chí gần như không thể trình nổi một cái gì cho Stalin, nếu Beria không ủng hộ. Đằng nào cũng thế, Beria, nếu anh báo cáo khi có mặt ông, nhất định những việc của anh xoay quanh bởi đủ loại vấn đề và phản ­vấn đề, và mất uy tín trong con mắt của Stalin và sự sụp đổ.

Thời kỳ này Beria không trọng và coi thường Malenkov, chỉ theo đuổi đánh bạn với ông vì mục đích riêng. Beria bản thân có lần nói với tôi:

- Hãy nghe đây, Malenkov - một người nhu nhược. Nói chung một con dê, có thể đột ngột nhảy phốc ra, nếu không giữ nó. Vì thế tôi giữ ông ta và ủng hộ, đi với ông. Dù sao ông cũng là người Nga và có văn hoá, có thể có hữu ích khi cần.

“Có hữu ích” là điều chủ yếu ở Beria. Tôi, Malenkov và Bulganin làm bạn với nhau khi công tác Đảng ở Moskva. Chúng tôi khi đó thường cùng nhau trong những ngày nghỉ, sống cùng nhau ở nhà nghỉ cuối tuần. Vì thế, dù Malenkov thể hiện sự trơ trẽn nhỏ mọi nào đấy đối với tôi trong thời gian chiến tranh, đặc biệt khi Stalin tỏ ra không hài lòng với tôi, tôi không phá vỡ mối quan hệ với ông.

Việc Stalin không hài lòng tôi xảy ra trong thời kỳ rút lui: bỏ Ukraina? Ông tìm người có lỗi, người sẽ phải chịu tôi vì thất bại. Tất nhiên tôi là người đầu tiên cần phải trả lời, vì lúc ấy tôi là bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Ukraina. Mặc dù tổng tư lệnh là Stalin, nhưng ông tựa như không chịu trách nhiệm gì cả, mà chỉ những cấp dưới. Cả Malenkov cũng tốn tránh trách nhiệm. Vả lại, tôi không buộc lỗi Malenkov. Sau chiến tranh, có lần tôi đến Sochi gặp Stalin theo lời mời của ông (tôi - từ Ukraina, Malenkov và những người khác - từ Moskva) để xem xét những vấn đề nào đấy, sau đó đi dạo, tôi đi với Malenkov và nói với ông:

- Tôi ngạc nhiên, chẳng lẽ anh không nhìn thấy, và không hiểu, Beria đối xử với anh như thế nào?

Malenkov im lặng.

- Anh nghĩ đi - tôi tiếp tục - ông tôn trọng anh cái gì? Theo tôi, ông nhạo báng anh đấy.

Cuối cùng Malenkov trả lời:

- Đúng, tôi thấy, nhưng tôi có thể đành chịu?

- Tôi đơn giản muốn để anh thấy và hiểu. Nhưng chắc là bây giờ anh có thể phải chịu thôi.

Tiếp theo, tôi có những lo sợ nhất định. Đến lúc mà Stalin qua đời, thời điểm đó, đất nước có thể rơi vào tình thế nặng nề - không có lãnh tụ. Tôi sợ ông chết. Và còn sợ hơn nữa về hậu quả: sau này có còn Liên Xô nữa không?

Những năm ấy, dù tôi từ lâu nghi ngờ tính xác đáng của những lời buộc tội “kẻ thù nhân dân”, nói chung tôi chưa phát sinh không tin vào Stalin. Tôi cho rằng việc xảy ra là thái quá, tuy nhiên chủ yếu vẫn là đúng. Thậm chí tôi suy tôn vì rằng Stalin ông không sợ phiền toái, vẫn tiến hành thanh trừng và chính là đoàn kết, gắn chặt những người thiện. Tuy nhiên đầu thập niên 50 tôi cũng suy nghĩ khi Stalin qua đời cần làm tất cả để không để cho Beria chiếm thế thượng phải trong Đảng. Nếu không như thế, - Đảng kết liễu! Tôi cho rằng có thể bị mất tất cả thành quả, sự xâm chiếm cách mạng, bởi vì Beria quay sự phát triển từ chủ nghĩa xã hội sang con đường chủ nghĩa tư bản. Ý nghĩ của tôi là như thế.

Một lần, khi tôi đang ở Lvov, Stalin gọi tôi cấp tốc về Moskva. Đó là những tháng cuối năm 1949. Tôi đi và không biết cái gì đang chờ tôi. Có thể có phần thưởng bất ngờ. Bầu không khí khi đó là như thế. Tôi đi và không biết, tại sao lại đi, đi đâu và có quay lại được không. Bulganin biểu hiện những chịu đựng giống tôi, có lần sau bữa ăn ở Stalin, Bulganin nói với tôi:

- Ừ anh đến chỗ Stalin ăn cơm tựa như một người bạn, mà anh không biết liệu mình có trở về nhà hoặc người ta dắt anh đi chỗ khác.

Ông nói điều này với mức độ khá nặng. Nhưng chính lại tỉnh táo trong đầu… Bulganin phản ánh ý nghĩ của người người, nếu không phải tất cả chúng tôi. Có bầu không khí chung không tin tưởng vào ngày mai. Thế là tôi về Moskva. Stalin nói:

- Ông ngồi tương đối lâu tại Ukraina rồi đấy. Ông đã làm việc ở đó nhiều năm.

- Đúng, cũng nhiều năm. Thời gian đã trôi qua với tôi ở đó, mặc dù mối quan hệ với tôi ở đó rất tốt, và tôi cám ơn tất cả mọi người xung quanh tôi và giúp đỡ tôi trong công tác tại Ukraina.

- Chúng tôi muốn đưa ông về Moskva. Có bất ổn ở Leningad, có những mưu phản ở đó. Moskva cũng không yên, và chúng tôi muốn ông lại lãnh đạo Đảng bộ Moskva. Để Đảng bộ Moskva làm chỗ dựa cho Ban chấp hành Trung ương.

Tôi nói với ông:

- Nếu ông tin, thì tôi sẽ hết sức mình làm tất cả việc đó, và tôi thích quay về Moskva với tư cách Bí thư Thành uỷ Moskva.

- Đúng, không những thế, ở đây ông sẽ còn là bí thư Ban chấp hành Trung ương.

Cuộc nói chuyện này vừa vặn trước lễ 70 tuổi của Stalin. Và ông nói thêm:

- Ông nhớ về trước sinh nhật của tôi.

Tôi cũng đến vào những ngày của tháng mười hai. Trao lại công việc tại Ukraina, tôi quay về Moskva. Lúc ấy tôi được chọn làm bí thư Đảng uỷ Moskva, tôi bắt đầu làm việc mới. Tôi nhanh chóng nhìn thấy, rằng chuyến quay về Moskva của tôi đi ngược với đề nghị của Beria và Malenkov. Tôi khi đó có ấn tượng rằng Stalin (ông không nói với tôi điều này), gọi tôi về Moskva, muốn gây ảnh hưởng đến bố trí lực lượng tại thủ đô và giảm bớt vai trò Beria và Malenkov. Thậm chí đôi lúc tôi cảm thấy rằng bản thân Stalin cũng sợ Beria, vui sướng được được cứu thoát khỏi hắn, nhưng không biết làm thế này cho tốt hơn. Việc chuyển tôi về Moskva có lẽ là tương phản chúng tôi trói tay Beria. Stalin, như tôi cảm nhận, đối xử tốt với tôi và tin tôi. Mặc dù ông thường phê bình tôi, nhưng sau đó cũng ủng hộ, và tôi đánh giá điều này.
Cái chết của Stalin



Tháng hai 1953 Stalin đột ngột ốm. Việc này xảy ra như thế nào? Tất cả chúng tôi ở cạnh ông vào thứ bẩy. Việc này xảy ra sau Đại hội 19, khi Stalin còn “treo” số phận Mikoyan và Molotov. Tại phiên họp toàn thể đầu tiên sau Đại hội, ông đề nghị thay thế Bộ chính trị, bằng Đoàn chủ tịch Ban chấp hành Trung ương Đảng gồm 25 người và điểm tên nhiều người mới. Tôi và nhiều uỷ viên Bộ chính trị rất ngạc nhiên, cái danh sách ấy được lập ra như thế nào và ai lập? Chính Stalin cũng không biết những người đang giúp ông. Đến bây giờ tôi không biết thực chất. Hỏi Malenkov, ông trả lời rằng bản thân ông không biết. Theo tình thế ấy, Malenkov lẽ ra phải tham gia vào việc cải cách Đoàn chủ tịch, chọn người và lên danh sách, nhưng lại không được làm. Có thể tự tay Stalin làm? Theo một số dấu hiệu, tôi giả thiết rằng Kaganovich giúp Stalin chọn cán bộ mới. Bên trong Đoàn chủ tịch, có một Văn phòng hẹp hoạt động. Đoàn chủ tịch thực tế cũng không tập hợp các vấn đề, mà tất cả các vấn đề lại do Văn phòng này giải quyết. Đây là Stalin nghĩ ra một công thức hoàn toàn không có trong điều lệ: không có Văn phòng nào như thế tìm thấy trong Điều lệ Đảng.

Stalin xây dựng Văn phòng Đoàn chủ tịch để làm gì? Hình như Stalin muốn lập tức tống cổ Molotov và Mikoyan, và ông làm một Đoàn chủ tịch mở rộng, còn sau đó chọn vào Văn phòng một số nhân vật. Như ông nói, là để lãnh đạo linh hoạt. Và trong Đoàn Chủ tịch Văn phòng này không có Molotov, không có Mikoyan, nghĩa là “treo” họ. Tôi tin rằng giá như Stalin sống lâu thêm một thời gian nữa, cuộc đời của cả hai Molotov và Mikoyan sẽ kết thúc một cách thê thảm. Nói chung, ngay lập tức sau Đại hội Đảng 19, Stalin tiến hành chính sách cô lập Molotov và Mikoyan, không mời họ đi đâu cả, không đến nhà nghỉ, không đến nhà riêng, không đến xem phim mà chúng tôi trước đó thường đi cùng với nhau.

Nhưng Vorosilov được bầu vào Văn phòng Đoàn chủ tịch. Khá thú vị, có lần chúng tôi ngồi ở chỗ Stalin vì một bản án kéo dài đã lâu, bỗng nhiên ông nói:

- Vorosilov chui vào Văn phòng như thế nào?

Chúng tôi không nhìn vào ông, mắt đang cụp xuống. Thứ nhất, vì câu nói “chui vào”? Sao mà Vorosilov có thể “chui vào”? Sau đó chúng tôi nói:

- Chính ông bổ nhiệm Vorosilov, và ông là được bầu.

Stalin không phát triển chủ đề này thêm nữa. Tuy nhiên tuyên bố của ông cũng hiểu được, vì Vorosilov trước Đại hội 19, chưa lôi cuốn vào công tác như một uỷ viên Bộ chính trị: ông không tham gia các phiên họp, không nhận tài liệu. Stalin nói với chúng tôi trong vòng hẹp rằng ông nghi Vorosilov là điệp viên Anh. Không tưởng tượng được, tất nhiên, sự ngu ngốc này. Nhưng ông có lần “nghi ngờ” Molotov. Tôi có mặt nhà nghỉ cuối tuần ở Stalin tại Novo Afon. Và bỗng nhiên trong đầu ông lởn vởn ý nghĩ rằng Molotov là điệp viên của đế quốc Mỹ, bán mình cho Mỹ, vì rằng năm 1945 sang Mỹ bàn về Liên Hiệp Quốc đi trên toa xe hoả đặc biệt sang trọng. Nghĩa là, có toa riêng, như thế là bị bán rồi! Chúng tôi giải thích là Molotov không thể nào có một toa xe riêng nào cả, ở Mỹ các toa xe thuộc về các hãng xe lửa tư nhân. Đấy, đầu óc mụ mị của Stalin trong những tháng cuối cùng của cuộc đời.

Và có lần vào thứ bẩy ông gọi chúng tôi vào Kreml. Ông đích thân mời tôi, Malenkov, Beria và Bulganin. Chúng tôi đến. Ông nói:

- Chúng ta xem phim.

Chúng tôi xem. Sau đó ông lại nói:

- Đi thôi, chúng ta sẽ ăn ở một nhà nghỉ gần.

Chúng tôi đén đó, ăn tối. Bữa ăn kéo dài. Stalin gọi những bữa ăn tối như thế, một bữa ăn rất muộn là “bữa trưa”. Chúng tôi ăn xong, có lẽ, 5 hoặc 6 giờ sáng. Thời gian bình thường, khi kết thúc “bữa trưa”.

Stalin rất vui vẻ, có mối thiện cảm rất tốt về tinh thần. Không ai chứng minh rằng có thể xảy ra một điều bất ngờ gì đó. Chúng tôi từ giã và ra về.

Chúng tôi ra chỗ treo áo, Stalin, như thường lệ, đi đến chỗ chúng tôi. Ông hay đùa, giơ tay, những ngón tay thọc vào bụng tôi, gọi Mikita. Khi nào ông có mối thiện cảm tốt về tinh thần, ông luôn luôn gọi tôi theo tiếng Ukraina là Mikita. Chúng tôi cũng ra về trong tâm trạng tốt, vì rằng không xảy ra cái gì xấu trong bữa ăn, mà không phải bữa ăn nào cũng được kết thúc tốt đẹp như thế này. Chúng tôi ai nấy về nhà. Tôi chờ đợi, vì sáng mai là ngày nghỉ, Stalin nhất định gọi chúng tôi, vì thế cả ngày tôi không dám ăn, nghĩ có thể là ông lại mời sớm hơn? Sau đó tôi ăn qua loa. Không và vẫn không có chuông! Tôi không tin là ngày nghỉ có thể uổng phí thế này, điều gần như ít xảy ra. Nhưng không! Cũng đã muộn, tôi cởi quần áo, chui lên giường.

Malenkov bỗng nhiên gọi tôi:

- Một thằng nhóc ở chỗ Stalin (ông nói tên), nhân viên Cheka, vừa gọi đến cho tôi và họ băn khoăn nói rằng dường như một điều gì đó xảy ra với Stalin. Phải nhanh chóng đến đó. Tôi gọi cho anh và đã báo cho Beria và Bulganin. Đến thẳng đó nhé.

Lúc ấy, tôi cho gọi xe. Xe của tôi đang ở nhà nghỉ cuối tuần. Tôi mặc nhanh quần áo, đi ngay đến đó, mất chừng 15 phút. Chúng tôi đã quy ước với nhau là không đi vào chỗ Stalin, mà đến trực ban. Chúng tôi rẽ vào, hỏi:

- Có chuyện gì thế?

Họ trả lời:

- Bình thường đồng chí Stalin vào thời gian 11 giờ, nhất định gọi mang trà cho ông. Có lúc thì ông đòi món ăn. Bây giờ không thấy điều này.

Chúng tôi cử đi bà Matrena Petrovna người đi thám thính, bà ta là người hầu phòng, một phụ nữ không còn trẻ và nhiều năm phục vụ ở chỗ Stalin, ít hiểu biết, nhưng là một phụ nữ trung thành với ông.

Nhân viên Cheka nói với chúng tôi rằng họ cũng đã cử bà đến đó xem tình thình ra sao. Bà kể là đồng chí Stalin nằm ở trên sàn, ngủ, còn dưới ông có nước. Nhân viên Cheka đỡ ông dậy, đặt ông lên đi văng ở phòng làm việc nhỏ. Ở ấy có một phòng làm việc nhỏ và một phòng làm việc lớn. Stalin nằm ở sàn phòng làm việc lớn. Tiếp theo họ đặt ông lên giường, đi qua phòng làm việc, nơi ông trượt ngã bị ướt. Khi đó họ kể cho chúng tôi cũng có lần xảy ra như thế như thế và bây giờ ông dường như đang ngủ, chúng tôi cho rằng không có lợi chúng tôi xuất hiện ở chỗ ông và ghi lại sự có mặt của mình, nhìn thấy ông ở đó trong tình thế không đẹp như thế này. Chúng tôi trở về nhà.

Một lúc sau, tôi lại nghe chuông. Một lần nữa, Malenkov gọi:

- Thằng nhóc ở chỗ đồng chí Stalin lại gọi điện nói rằng một điều gì đó với ông không phải như thế. Mặc dù Matrena Petrovna cũng nói rằng ông ngủ ngon, nhưng đây là một giấc ngủ không bình thường. Phải đến đó một lần nữa đi.

Chúng tôi thoả thuận rằng Malenkov gọi tất cả các uỷ viên Văn phòng, kể cả Vorosilov và Kaganovich là những người không có mặt trong bữa ăn và không có đến đến nhà nghỉ lần đầu. chúng tôi cũng thoả thuận gọi cả bác sỹ. Chúng tôi đến chỗ trực ban. Có mặt Kaganovich, Vorosilov, bác sỹ. Trong số bác sỹ, tôi nhớ tên giáo sư tim mạch nổi tiếng Lukomsky. Nhưng cùng với ông còn có cả những nhân viên y tế mà tôi không nhớ tên. Chúng tôi vào phòng. Stalin nằm trên đi văng. Chúng tôi nói với bác sỹ để họ bắt đầu công việc của mình và kiểm traл tình trạng đồng chí Stalin. Người đầu tiên là Lukomsky, rất cẩn thận, và tôi hiểu ông. Ông sờ vào tay Stalin, như là sờ cục sắt nóng, thậm chí tay giật giật. Beria thô lỗ nói:

- Ông là bác sỹ, phải biết làm chứ?

Lukomsky tuyên bố rằng tay phải Stalin không hoạt động, tê liệt chân trái, và không nói được. Tình huống thật nặng nề. Lúc ấy người ta lập tức rạch quần áo Stalin, mặc quần áo mới và đặt ông lên đi văng ở phòng lớn, nơi ông thường ngủ và có nhiều không khí hơn. Lúc đó chúng tôi quyết định đặt trực ban bác sỹ bên cạnh với ông. Chúng tôi, các uỷ viên Văn phòng Đoàn chủ tịch, cũng phải thường xuyên trực. Sắp xếp như thế này: Beria và Malenkov hai người trực, Kaganovich và Vorosilov, tôi và Bulganin. Nhưng “chủ lực” là Malenkov và Beria. Họ họ trực sáng, chúng tôi với Bulganin trực đêm. Tôi rất lo lắng và, thú nhận rằng tôi tiếc là có thể mất Stalin, người đang nằm trạng thái nguy kịch. Bác sỹ nói rằng mắc chứng bệnh như thế này hầu như không ai có thể quay lại làm việc. Người ta có thể còn sống nhưng không còn khả năng làm việc, có lẽ phần nhiều những căn bệnh như thế này không tiếp tục, mà kết thúc bằng thảm hoạ.

Chúng tôi thấy rằng Stalin nằm bất tỉnh: không biết ông ở trạng thái nào. Người ta cho ông ăn bằng từng thìa nước dùng và trà đường. Các bác sỹ đứng ở đó. Họ lấy nước tiểu của ông, ông vẫn nằm bất động. Tôi nhận xét rằng khi hút nước tiểu ông cố gắng như được che chở, cảm giác không lanh lợi. Nghĩa là, có biết một điều gì đó. Một hôm Stalin hơi tỉnh. Nét mặt ông thể hiện rõ điều này. Nhưng ông không thể nói, cất tay trái và bắt đầu chỉ lên trần, rằng chỉ xuống đất, chỉ vào tường. Môi ông mấp máy tựa như cười. Sau đó bắt đầu nắm tay chúng tôi. Tôi chìa tay mình cho ông và ông chìa tay trái, tay phải không cử động. Bằng việc nắm tay, ông truyền cảm giác của mình. Lúc đó tôi nói:

- Ông biết, vì sao ông chìa tay cho chúng tôi? Trên tường treo một bức tranh, được cắt từ tạp chí “Ngọn lửa nhỏ”, in lại bức tranh của hoạ sỹ này. Trong bức tranh có một cô gái đang cho thiên thần nhỏ bú một chai sữa. Nhưng chúng tôi cho đồng chí của Stalin ăn bằng thìa, và ông, có lẽ chỉ ngón tay lên bức tranh, mỉm cười: này, hãy xem, tôi trong trạng thái này cũng giống như những thiên thần nhỏ.

Ngay khi Stalin trút hơi thở cuối cùng, Beria công nhiên sùng sục những hành động độc ác chống Stalin. Beria chửi rủa ông, và nhạo báng ông. Đơn giản là không thể nghe ông được! Cũng hay, vả lại, ngay lúc Stalin có được cảm giác và hiểu có thể khỏi bệnh, Beria sán lại ông, đặt tay lên đầu gối, lắc tay ông và bắt đầu hôn tay ông. Khi Stalin lại hôn mê và nhắm mắt, Beria cất bước và nhỏ ra sàn. Chân dung của Beria đấy! Quỷ quyệt thậm chí trong quan hệ với Stalin, người mà Beria từng như tán tụng và sùng bái.

Đến phiên trực của tôi với Bulganin. Chúng tôi vào ban ngày cùng với ông đến chỗ Stalin, khi có các giáo sư, và chúng tôi trực đêm. Tôi với Bulganin khi đó là khá cởi mở hơn so với những người khác, tôi tin ý nghĩ cởi mở nhất của ông và nói:

- Nicolai Aleksandrоvich, thấy chưa, bây giờ chúng ta ở trong tình thế là Stalin chẳng bao lâu sẽ chết. Ông chắc là không qua được đâu. Và bác sỹ nói rằng ông không thể sống được đâu. Anh biết, Beria nhắm chức vụ nào cho mình?

- Chức nào?

- Hắn sẽ lấy chức Bộ trưởng an ninh quốc gia (lúc ấy Bộ an ninh quốc gia và nội vụ đã tách ra). Chúng ta không thể còn cách nào thông qua việc này. Nếu Beria nhận Bộ an ninh quốc gia - điều này sẽ là bắt đầu sự kết thúc của chúng ta. Hắn sẽ lấy chức vụ này để tiêu diệt tất cả chúng ta. Và hắn sẽ làm điều này!

Bulganin đồng ý với tôi. Và chúng tôi bàn bạc sẽ hành động như thế nào. Tôi nói với ông:

- Tôi sẽ nói chuyện với Malenkov. Tôi nghĩ rằng Malenkov cũng có ý nghĩ, ông cần phải hiểu phải một điều gì đó làm, nếu khác đi sẽ là thảm hoạ đối với Đảng.

Vấn đề này đụng chạm không những đối với chúng ta, mà còn tất cả đất nước, mặc dù và tất nhiên chúng ta không muốn rơi vào lưỡi dao của Beria. Sẽ quay lại thời kỳ 1937-1938, có thể thậm chí tệ hơn. Tôi còn một ngờ vực: tôi không coi Beria là một người cộng sản và nghĩ rằng hắn đơn giản chui qua vao Đảng. У tôi lờ mờ nhận ra lời của Kaminsky rằng hắn là điệp viên nước khác, đây là con sói đội lốt cừu, tạo tín nhiệm với Stalin và chiến chức vụ cao. Chính Stalin cũng kéo hắn. Tôi cảm thấy rằng có ngày chính Stalin lại sợ Beria.

Có một sự cố đụng đến tôi theo ý nghĩ tương tự, tôi muốn kể hết về nó. Có lần chúng tôi ngồi ở Stalin. Bỗng nhiên ông nhìn vào Beria và nói:

- Tại sao bây giờ tôi những người quanh hoàn toàn người Gruzia? Tại sao lại như vậy?

Beria nói:

- Đây là những người trung thành và được ông tin.

- Nhưng cớ gì, đây là những người Gruzia được tin và trung thành? Chả lẽ người Nga không trung thành và không được tin cậy sao? Dẹp đi!

Và thời điểm ấy người ta bỏ đi những người này. Beria có khả năng qua tay chân của mình làm với Stalin những gì mà hắn đã tiến hành với người khác theo chỉ thị của Stalin: tiêu diệt đầu độc và v.v… Vì thế Stalin, có lẽ (lập luận thay cho ông) cho rằng Beria có khả năng làm những điều như thế với ông. Nghĩa là, phải dẹp đám người hầu cận, qua đó Beria có thể thâm nhập vào buồng ngủ và nhà bếp.

Nhưng vì tuổi tác đã già, Stalin không hiểu Dân uỷ an ninh quốc gia khi đó là Abakumov báo cáo ông mọi vấn đề sau khi Abakumov trình Beria và nhận những chỉ dẫn nói như thế nào cho Stalin. Stalin nghĩ rằng Abakumov sắp xếp những người mới và Abakumov làm điều này để Stalin sai bảo. Theo mặt này thì “vụ án mingrel” bị xổ tung.

Khi đó Stalin áp đặt quyết định (và nó được được công bố), rằng những người mingrel liên quan với Thổ nhĩ Kỳ trong số họ có những nhân vật nhắm hướng Thổ Nhĩ Kỳ. Tất nhiên chuyện vớ vẩn! Tôi cho rằng có xảy ra một hành động của Stalin nhằm chống Beria, vì rằng Beria - là minggrel. Như thế, Stalin cũng chuẩn bị đòn chống Beria. Lúc đó nhiều người bị bắt, nhưng Beria khôn khéo quay lại: chui vào “con dao của Stalin” và Beria bắt đầu trấn áp những người mingrel. Những người nghèo tội nghiệp. Người ta lôi họ lên đoạn đầu đài như lôi những con cừu.

Có những sự thật chứng minh sự phản bội của Beria, về sự không tin cậy của Stalin đối với Beria. Như vậy, tôi đã nói tất cả với Bulganin, kết thúc buổi trực, và tôi về nhà.

Muốn ngủ bù, vì rằng lâu không ngủ tại phiên trực. Bị mất ngủ và đau chân. Chỉ có chân chân đau, nhưng không ngủ được, nghe chuông. Malenkov nói:

- Đến ngay, Stalin xấu đi rồi. Đi ngay thôi!

Tôi gọi xe. Quả là, Stalin ở trong trạng thái xấu. Những người khác lục tục kéo đến. Mọi người thấy rằng Stalin đang chết. Các bác sỹ nói với chúng tôi rằng ông bắt đầu hấp hối. Ông ngừng thở. Làm thở nhân tạo cho ông. Xuất hiện một người đàn ông to cao, bắt đầu nén bóp ngực ông, thực hiện thao tác để giúp ông thở. Tôi thú thực rằng toi rất thương Stalin, anh ta làm ông đau. Và tôi nói:

- Nghe đây, thôi đi. Người ta chết rồi. Anh còn muốn cái gì nữa? Không thể làm ông sống lại được.

Stalin qua đời, nhưng chính là đau lòng nhìn người ta làm đau ông. Hô hấp nhân tạo ngừng lại.

Ngay khi Stalin qua đời, Beria ngay lập tức vào xe của mình từ “nhà nghỉ gần” và chạy vụt về Moskva.

Chúng tôi quyết định gọi đến đây tất cả các uỷ viên Văn phòng hoặc, nếu được, tất cả các uỷ viên Đoàn chủ tịch Ban chấp hành Trung ương Đảng. Chính xác tôi không nhớ. Trong lúc họ chưa đến, Malenkov đi đi lại lại trong phòng, vẻ, lo lắng. Tôi quyết định nói chuyện với ông:

- Egor, tôi nói - tôi phải nói chuyện với anh.

- Về cái gì? - Malenkov lạnh lùng hỏi lại.

- Stalin qua đời. Chúng ta sẽ sống tiếp như thế nào?

- Nói gì bây giờ? Triệu tập mọi người lại, chúng tôi sẽ nói. Để làm điều này, chúng ta triệu tập nhau lại.

Dường như đây là câu trả lời phô diễn. Nhưng tôi hiểu theo nghĩa khác, hiểu rằng mọi vấn đề đã được Malenkov với Beria dự kiến, và đã được thảo luận từ lâu.

- Thôi được - tôi trả lời - sau này chúng ta sẽ nói chuyện.

Mọi người tụ hợp. Họ cũng nhìn thấy Stalin đã chết. Cả Svetlana cũng đến. Tôi gặp cô. Khi gặp, cô rất bồn chồn và khóc, không thể thể kìm được. Tôi thật sự thương Stalin, các con của ông, từ đáy lòng tôi than khóc cái chết của ông, lo lắng cho tương lai đất nước, cho Đảng. Cảm thấy rằng bây giờ Beria bắt đầu chỉ huy tất cả mọi người. Tiếp tục bắt đầu cái vòng được chuẩn bị bởi những tên đao phủ, những tên sát nhân này. Và có sự phân bố “ghế”.

Beria đề nghị bổ nhiệm Malenkov làm Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô, và Malenkov thôi chức vụ Bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng. Malenkov đề nghị chuẩn y phó thứ nhất của mình là Beria và chia đôi hai Bộ, thành Bộ an ninh quốc gia và Bộ nội vụ, trong Bộ nội vụ, Beria bổ nhiệm Bộ trưởng. Tôi im lặng. Bulganin cũng inm lặng. Lúc ấy tôi sợ rằng Bulganin nhảy ra không đúng lúc, vì rằng không được lộ diện sớm quá. Tôi cũng thấy tâm trạng của những người còn lại. Nếu như tôi và Bulganin nói rằng chúng tôi chống, thì bằng đa số phiếu họ sẽ buộc tội chúng tôi là người phá hoại tổ chức, là khi xác Stalin chưa nguội mà chúng tôi đấu đá giành chức vụ. Vâng, tất cả xảy ra theo hướng này hướng, như tôi nghĩ trước.

Molotov cũng bổ nhiệm phó thứ nhất Hội đồng Bộ trưởng. Kaganovich - là phó. Vorosilov đề nghị bầu Chủ tịch Đoàn chủ tịch xô viết tối cao Liên Xô, cách chức Svernik. Beria thể hiện rất láo xược với Svernik: nói rằng dân trong nước nói chung không ai biết ông. Tôi thấy lộ diện chi tiết kế hoạch của Beria, biến Vorosilov thành người soạn thảo các quyết định mà Beria làm, khi cối xay thịt của hắn bắt đầu làm việc. Beria đề nghị tôi thôi chức Bí thư Thành uỷ Moskva để tôi tập trung những hoạt động của mình vào công tác Ban chấp hành Trung ương Đảng. Chúng tôi tiến hành cả những bổ nhiệm khác. Đưa ra nghi lễ chôn cất và nghi thức thông báo nhân dân về cái chết của Stalin. Như thế chúng tôi, những người thừa kế của Stalin khởi đầu hoạt động độc lập của mình điều khiển Liên Xô.

Có một thoả thuận: hai người lập chương trình nghị sự phiên họp Đoàn chủ tịch Ban chấp hành Trung ương - Malenkov và Khrusevу. Malenkov chủ toạ phiên họp, nhưng tôi chỉ nhận tham gia lập chương trình nghị sự. Beria vơ lấy nhiều quyền lực, sự trơ trẽn của ông tăng lên. Lúc đó xảy ra va chạm đầu tiên của các uỷ viên Đoàn chủ tịch Ban chấp hành Trung ương với Beria và Malenkov. Đoàn chủ tịch, về thành phần bị thay đổi. Chúng tôi quay trở lại nhóm hẹp các uỷ viên, còn Văn phòng do Stalin lập ra tại phiên họp toàn thể sau Đại hội 19, chúng tôi huỷ bỏ.

---

[i] Phong trào quốc gia thân Thổ Nhĩ Kỳ ở vùng Aderbaigian. Chống lại cách mạng tháng Mười năm 1917, bị đè bẹp năm 1920